Καλησπέρα φίλοι μου,
Προ ολίγου, μίλησα με τον κ. Χρυσό, και με χαρά, μου έδωσε την άδεια να σας
αποστείλω αυτή την ανακοίνωση. Σας χαιρετώ, Τάκης
Ευαγγέλου Χρυσού
Αγιορειτική Εστία, 7. 12. 2018
Απομακρύνοντας τον Πλάτωνα από τον Άθω
Θα σας απασχολήσω για ένα ίσως επουσιώδες επεισόδιο, που ωστόσο συνδέει
απροσδόκητα με το Άγον Όρος δυο από τις σημαντικότερες προσωπικότητες του
δέκατου τέταρτου αιώνα, τον μετέπειτα αυτοκράτορα Μανουήλ Β΄ Παλαιολόγο και τον
Δημήτριο Κυδώνη. Είμαι ευτυχής και υπόχρεος προς το Διοικητικό Συμβούλιο της
Εστίας που συγκατένευσε να συμπεριλάβει το θέμα στις εισηγήσεις της
επιστημονικής αυτής σύναξης.
Οι μόνες πληροφορίες που διαθέτουμε για το επεισόδιο αυτό προέρχονται από την
αλληλογραφία του Δημητρίου Κυδώνη με τον Μανουήλ Παλαιολόγο και με τον αδελφό
του Θεόδωρο. Το επεισόδιο χρονολογείται στο χειμώνα του 1382/3. Η περιγραφή του
επεισοδίου μπορεί να είναι σύντομη και λιτή. Θα την επενδύσω, ωστόσο με μερικές
σύντομες πληροφορίες για τους δυο πρωταγωνιστές.
Ο Δημήτριος Κυδώνης, γέννημα-θρέμμα της Θεσσαλονίκης και κορυφαία πνευματική
προσωπικότητα της εποχής του, ήταν κατά τον χρόνο του επεισοδίου για πολλοστή
φορά επιφορτισμένος με το ανώτατο πολιτικό αξίωμα, αυτό του «μεσάζοντος» στην
Αυλή του αυτοκράτορος Ιωάννου του Πέμπτου Παλαιολόγου στην Κωνσταντινούπολη. Ο
Κυδώνης είναι γνωστός για την παχυλή παιδεία του και τα συγγράμματά του, αλλά
και για τη μετάφρασή του στα Ελληνικά των σημαντικότερων έργων των δυο
μεγαλύτερων δυτικών θεολόγων, του Αυγουστίνου και του Θωμά του Ακινάτη. Με τις
μεταφράσεις του επεδίωκε όχι μόνο να εξοικειώσει τους Έλληνες Ορθοδόξους με τη
θεολογία της ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας, αλλά και να τους πείσει για την
ορθότητά της· λίγα χρόνια αργότερα προσχώρησε και ο ίδιος στην ρωμαιοκαθολική
Εκκλησία. Παράλληλα, γνωστά είναι τα ενδιαφέροντα του Κυδώνη για τον Πλάτωνα
μέσα σε ένα κλίμα προ-αναγεννησιακών αναζητήσεων.
Ο Κυδώνης λοιπόν πληροφορήθηκε ότι στο Άγιον Όρος φυλασσόταν ένα Πλατωνικό
χειρόγραφο και επιθύμησε να το αποκτήσει. Γι’ αυτό παρακάλεσε τον Μανουήλ
Παλαιολόγο, που ήταν μαθητής και φίλος του και που την εποχή εκείνη ήταν
διοικητής της Θεσσαλονίκης, να «αποσπάσει» το χειρόγραφο από τον Άθω και να του
το στείλει στην Κωνσταντινούπολη. Σημειώνω ότι ο Μανουήλ ήταν τότε πολύ
εμπερίστατος λόγω της ταραγμένης πολεμικής κατάστασης που επικρατούσε στην
Μακεδονία με πολλές και διαρκείς συγκρούσεις με τουρκικές στρατιωτικές
δυνάμεις, στις οποίες μάλιστα ο Μανουήλ είχε εμπλακεί με δική του πρωτοβουλία
ελπίζοντας ότι θα απωθήσει τον κίνδυνο, που απειλούσε την ίδια τη Θεσσαλονίκη.
Παρά ταύτα φρόντισε να εντοπισθεί το πλατωνικό χειρόγραφο και να το αποσπάσει
από τη βιβλιοθήκη όπου φυλασσόταν – δυστυχώς αγνοούμε από ποια αθωνική Μονή!
Φαίνεται ότι με μια επιστολή του, που δεν σώζεται, το ανακοίνωσε στον δάσκαλό
του, προσθέτοντας και κάποιες πληροφορίες για τις δυσκολίες που αντιμετώπισε
στην προσπάθειά του να αποσπάσει τον κώδικα από τη Μονή. Έτσι νομίζω ότι
εξηγείται καλύτερα το περιεχόμενο της αποκαλυπτικής απαντητικής επιστολής του
Κυδώνη, με την οποία, όπως θα δούμε, δεν δίστασε να υποδείξει τον τρόπο, με τον
οποίο έκρινε ότι έπρεπε να απομακρυνθεί το χειρόγραφο από τη βιβλιοθήκη της
Μονής.
Ένα μεγάλο απόσπασμα της επιστολής του Κυδώνη μπορείτε να το διαβάσετε στο
handout. [Τεκμήριον Α΄] Όσο κι αν φαίνεται βάρβαρο, εγώ θα αναγνώσω το
απόσπασμα όχι στο πρωτότυπο, αλλά σε δική μου νεοελληνική μετάφραση
μνημονεύοντας από το πρωτότυπο μόνο λίγα, τα πιο καίρια σημεία:
Τί χρὴ νομίσαι τοῦτο τὸ σόφισμα, μᾶλλον δὲ τὸ ἐνύπνιον; ἀτεχνῶς γὰρ καθεύδειν
ἐδόκουν, ἐπιὼν τὴν γενναίαν ἐπιστολήν. ἐν ἐκείνῃ μὲν γὰρ ἐνόμιζον ὁρᾶν τὸν
πάλαι πότ’ οἰχόμενον Πλάτωνα καὶ ζῶντα καὶ κινούμενον καὶ φθεγγόμενον, καὶ
μόνον οὐ τὼ χεῖρε κατέχων καὶ περιβάλλων ἠσπαζόμην τὸν ἄνδρα, καὶ περὶ τῆς
Ἀκαδημίας καὶ τῆς Στοᾶς ἀνηρώτων, καὶ εἴ τινες εἶεν τῶν νέων Ἀθήνησι περὶ
γεωμετρίαν ἤ τινα ἄλλην φιλοσοφίαν ἐπιμελούμενοι· καὶ ὅλως οὐδὲν ἀνερώτητον τῶν
ἐκεῖ παραδραμεῖν ἐπεχείρουν. κἆτ’ ἐξεγρόμενος μόλις ἔγνων τὸ παίγνιον, καὶ τὴν
τῶν λόγων ἐθαύμασα τέχνην, ὅσον δύναται πρὸς πᾶν, ἀνδρὸς δεινοῦ λαβομένη· οὕτως
ἡμῖν τὸν Δαίδαλον ἐν οἷς ἐγεγράφεις παρέστησας. ἐκεῖνός τε γὰρ κίνησιν τοῖς
ἀγάλμασι προσετίθει, καὶ τῇ τέχνῃ φεύγοντας ἐδείκνυ τοὺς λίθους· καὶ σὺ τὸν
πάλαι κείμενον τοῖς λόγοις ἀνέστησας. πλὴν οὔτ’ ἐκείνῳ τι παρὰ τῆς τέχνης
ὄφελος ἦν, — οἱ γὰρ ἅπαξ παρακρουσθέντες ἐφυλάττοντο λοιπὸν τὴν ἀπάτην— ἐγώ τε,
εἴ μοι πολλὰ τοιαῦτα περὶ Πλάτωνος λέγοις, θαυμάσομαι μέν σε τῶν λόγων καὶ τῆς
δεινότητος ἐπαινέσομαι, οὐ μὴν τούτοις πρὸ τῶν πραγμάτων πιστεύσω. ὥστ’ ἄν μοι
μυρίους τοιούτους Πλάτωνας πέμψῃς θαυματοποιῶν, ὁρᾶν εἴδωλα δόξω. Ταύτην τοίνυν
τὴν σκιὰν καταλύσας, ἐπὶ τὸ πράττειν, πρὸς Θεοῦ, τὸ λέγειν μετένεγκε, καὶ
σπούδασον πολλῶν Διονυσίων τὸν Ἀρίστωνος ἐξελέσθαι. οὐδαμῇ γὰρ νῦν αὐτῷ
μετριώτερος γέγονε τῆς Σικελίας ὁ Ἄθως, ἐκεῖνοι δ’ ἴσως καὶ δὶς ὥσπερ ὁ
τύραννος ἀπεμπολῆσαι τοῦτον διανοοῦνται. τοῦτο γάρ με πείθει τὸ τῶν οὐκ
ἀναγκαίων αὐτοὺς σφόδρα ἀντέχεσθαι. βούλονται γάρ τι παρὰ τῆς σῆς ἐπιθυμίας
κερδᾶναι· ἄλλῳ δ’ ἂν καὶ μὴ δεηθέντι προσέρριψαν. εἰ μὲν οὖν μαλακῶς τούτοις
προσφέρῃ, ἱεροσυλίαν ἐροῦσι τὸ πρᾶγμα καὶ θρύψονται. ἂν δ’ ὁ βασιλεὺς ἀπαιτήσῃ
καὶ μάθωσιν ὡς οὐκ ἀποστήσεται, ὄψει τοὺς νῦν τραχεῖς ἐνδιδόντας, καὶ χάριν σοι
προσειδότας τοῦ δεηθῆναι. μόνον ἔγκεισο τοῖς ἀνδράσι, καὶ θᾶττον ἡμῖν δείξεις
τὸν γέροντα τοῦτον, οὐ τὴν Χάρυβδιν μόνον, ἀλλὰ καὶ τὸν Αἰγαῖον περῶντα, καὶ
ῥαδίως πάλιν Ἀθήναζε κομιζόμενον, παρ’ ἄνδρας φίλους καὶ τῆς ἐκείνου φωνῆς
δυναμένους συνεῖναι.
Μην απορείτε με την επιλογή μου. Επειδή η επιστολή αυτή, όπως και οι υπόλοιπες
του φακέλου μας, είναι αρκετά δυσνόητη, αφού αποτελεί συγχρόνως και συνειδητά
παιγνιώδες δείγμα της επιστολογραφικής ρητορικής που καλλιεργείτο στους κύκλους
των λογίων της εποχής εκείνης και είναι φορτωμένη με πολλές εμφανείς ή
υπονοούμενες αναφορές στη μυθολογία και της αρχαία ιστορία, είναι νομίζω
απαραίτητο να καταθέσω τη μετάφραση στα νεοελληνικά: Ιδού:
«Τι πρέπει να σκεφτεί κανείς γι' αυτήν την απόδειξη της σοφίας σου, ή καλύτερα
αυτού του ονείρου; Γιατί όταν διάβασα τη γενναία σου επιστολή νόμιζα πραγματικά
ότι βρισκόμουν σε ύπνο βαθύ. Νόμιζα ότι έβλεπα τον από πολλών ετών αποχωρήσαντα
Πλάτωνα, ότι ήταν, λέει, ζωντανός, κινείτο και μιλούσε και σχεδόν του κρατούσα
τα χέρια, τον αγκάλιαζα και τον ρωτούσα για την Ακαδημία και για τη Στοά, και
αν κάποιοι νέοι ασχολούνται ακόμη στην Αθήνα με τη γεωμετρία ή άλλους κλάδους
της φιλοσοφίας και δεν ήθελα να αφήσω καμιά ερώτηση που να μη τη θέσω για το τι
συνέβαινε εκεί. Και μετά, όταν ξύπνησα, κατάλαβα με δυσκολία την αυταπάτη μου
και θαύμασα την τέχνη του λόγου σου αλλά και τη δύναμή σου όταν αναφέρεσαι σε
έναν τόσο σπουδαίο άνδρα (δηλαδή όπως τον Πλάτωνα).
Έτσι, με αυτό που έγραψες αναπαρέστησες τον Δαίδαλο. Γιατί ήταν αυτός που έδωσε
στα αγάλματά του τέτοια κίνηση ώστε έφτασε με την τέχνη του να κάνει τα μάρμαρα
σαν να κινούνται. Έτσι και εσύ ανέστησες με τον λόγο σου, αυτόν που είναι στον
τάφο από τόσο παλιά. Αλλά όπως και ο Δαίδαλος δεν είχε κανένα όφελος από την
τέχνη του – γιατί όποιος εξαπατάται μια φορά φροντίζει μετά να είναι πιο
προσεκτικός, - έτσι κι εγώ. Κι αν μου πεις πολλά πράγματα για τον Πλάτωνα, θα
θαυμάσω μεν τα λόγια σου και θα επαινέσω τη δύναμη του λόγου σου, αλλά δεν θα
σε πιστέψω πριν αυτά γίνουν πραγματικότητα. Επομένως, ακόμα κι αν κάνεις
θαύματα και μου στείλεις χίλιους τέτοιους Πλάτωνες, θα εξακολουθήσω να νομίζω
ότι βλέπω ψευδαισθήσεις.
Άφησε αυτή τη σκιά να διαλυθεί, να φύγει! - τις λέξεις να τις ακολουθήσουν
πράξεις και προσπάθησε να σώσεις τον γιο του Αρίστωνος αντί πολλών άλλων που
είναι σαν τον Διονύσιο. Γιατί ο Άθως δεν είναι τώρα πιο βολικός από ό, τι ήταν
η Σικελία, αλλά αυτοί (δηλαδή οι μοναχοί) μπορεί να σκέφτονται ακόμα και να τον
απεμπολήσουν διπλά, (δὶς ἀπεμπολῆσαι τοῦτον διανοοῦνται) όπως φαίνεται ότι
κάποτε έκανε ο τύραννος με το να τον πουλήσει δύο φορές. Στο συμπέρασμα αυτό με
οδηγεί το γεγονός ότι επιμένουν πολύ να κρατήσουν το χειρόγραφο, παρότι δεν το
χρειάζονται. [Με άλλα λόγια επιμένουν να κρατήσουν το χειρόγραφο ενώ δεν είναι
σε θέση να κατανοήσουν το περιεχόμενό του. Θέλουν δηλαδή να αποσπάσουν κέρδη
από το ενδιαφέρον σου να το αποκτήσεις, ενώ θα ήταν έτοιμοι να το πετάξουν στα
χέρια κάποιου άλλου, ακόμη και χωρίς να τους το ζητήσει. (βούλονται γάρ τι παρὰ
τῆς σῆς ἐπιθυμίας κερδᾶναι· ἄλλῳ δ’ ἂν καὶ μὴ δεηθέντι προσέρριψαν). Εάν τους
μεταχειρισθείς ήπια θα εμφανίσουν τη συναλλαγή ως ιεροσυλία (ἱεροσυλίαν ἐροῦσι
τὸ πρᾶγμα) και θα το παίξουν ανυποχώρητοι. Εάν όμως απαιτήσεις το χειρόγραφο ως
ο βασιλεύς και αυτοί καταλάβουν ότι δεν είσαι διατεθειμένος να κάνεις πίσω, να
υποχωρήσεις, θα δεις πως θα ενδώσουν αυτοί που τώρα εμφανίζονται ανένδοτοι και
μάλιστα θα σου δείξουν ευγνωμοσύνη που ζήτησες να σου το παραδώσουν. Γι 'αυτό
κράτησέ τους από το λαιμό (μόνον ἔγκεισο τοῖς ἀνδράσι), οπότε γρήγορα θα δούμε
αυτόν το γέροντα (δηλαδή τον Πλάτωνα), καθώς θα διασχίζει όχι μόνο τη Χάρυβδη,
αλλά και το Αιγαίο Πέλαγος και θα επιστρέφει εύκολα στην Αθήνα δηλαδή σε
ανθρώπους που τον αγαπούν και που είναι σε θέση να καταλάβουν το λόγο
του».[Τέλος του αποσπάσματος].
Θα αφήσω χωρίς περαιτέρω σχόλια το γεγονός ότι ούτε στην επιστολή αυτή, αλλά
ούτε και στις άλλες δεν γίνεται λόγος για το χειρόγραφο με έργα του Πλάτωνα,
αλλά για τον ίδιο τον Πλάτωνα, τον γιό του Αρίστωνος, ο οποίος προσωποποιείται
με το χειρόγραφο να ταξιδεύει στις θάλασσες. Θα αφήσω επίσης ασχολίαστες τις
αποστροφές στον γλύπτη Δαίδαλο και στον βασιλέα των Συρακουσών Διονύσιο τον
πρεσβύτερο, που εκδίωξε τον Πλάτωνα από τη Σικελία, ώστε τελικά ο φιλόσοφος
κατά μια φανταστική διήγηση που υιοθέτησε ο Διόδωρος ο Σικελός και απηχείται
στην επιστολή του Κυδώνη, πουλήθηκε και επέστρεψε στην Ελλάδα ως δούλος.
Όταν ο Μανουήλ έστειλε τελικά στον μαθητή του το ποθούμενο χειρόγραφο, το
συνόδευσε με επιστολή, στην οποία με εμφανή υπερηφάνεια του γράφει τα εξής, και
πάλιν σε νεοελληνική απόδοση [Τεκμήριον Β΄]:
«…Ὃ φιλῶν ἐζήτεις, ἔχεις, τὸν Πλάτωνα. ἀλλὰ τὸ τὸν ἄνδρα σοι δῶρον γενέσθαι οὐκ
ἄτοπον ἀξιοῦμεν ἡγεῖσθαι, μάλιστα δὲ καὶ χάριτας αὐτὸν ἀνομολογεῖν ἡμῖν δίκαιον
οὐχ ἧττον ἤ σέ γε τοῦτον δεξάμενον. εἰ γὰρ τοῦ μὴ ζῶντος τὸ ζῶν ἄμεινον δέον
δοκεῖ τῇ ’κείνου σοφίᾳ, ζῶν δὲ κυρίως οὐκ ἄν ποτε λέγοιτο οὐδ’ ἂν εἴη ὃ μὴ
κινεῖται μηδ’ ἐνεργεῖ μηδὲ λέγει. ἦν δ’ οὗτος οὕτως ἔτεσιν ἤδη τοσούτοις ἅτ’
ἀνάρμοστος μοναχοῖς πάλαι τὴν τοῦ κόσμου σοφίαν καταλιποῦσι. ζῶντα δὲ νῦν αὐτὸν
σὺ καὶ ἐνεργὸν ἀποφαίνεις· ἡ δὲ αἰτία τούτων ἐγώ».
«Αυτό που ζητούσες τόσο πολύ, τον Πλάτωνα, τώρα τον έχεις. (Ὃ φιλῶν ἐζήτεις,
ἔχεις, τὸν Πλάτωνα). Αλλά δεν θεωρούμε άτοπο να σου τον παρουσιάσουμε ως δώρο.
Στην πραγματικότητα έχει και εκείνος ακριβώς τον ίδιο λόγο να εκφράσει την
ευγνωμοσύνη του σε μάς όπως και εσύ που τον δέχθηκες, εάν αποδεχθεί κανείς τη
διδασκαλία του ότι ένα ζωντανό πράγμα είναι καλύτερο από ένα μη-ζωντανό πράγμα,
αφού κάτι που δεν κινείται ή δεν ενεργεί, δεν μιλάει, δεν θα μπορούσε ποτέ και
με κανένα τρόπο να θεωρείται ζωντανό. Αυτή ήταν, στην πραγματικότητα, η
κατάστασή του εδώ και πολλά χρόνια, καθώς δεν ταίριαζε με τους μοναχούς, οι
οποίοι έχουν από καιρό αποποιηθεί την κοσμική σοφία. Τώρα όμως τον ξαναφέρνεις
στη ζωή και τον καθιστάς και πάλιν ενεργό, και εγώ είμαι η αιτία».
Και όταν τελικά έλαβε το χειρόγραφο ο Κυδώνης, απάντησε ως εξής, και πάλιν σε
δική μου νεοελληνική απόδοση [Τεκμήριον Γ΄]:
Μόλις εἱρκτὴν καὶ δεσμὰ καὶ τυράννους ὁ τοῦ Ἀρίστωνος ἀποδρὰς ἡμῖν ἀνεσώθη.
σαφῆ δὲ ἄρα σύμβολα διόλου τῆς μακρᾶς ταλαιπωρίας ἐδείκνυ, ὅλος διάβροχος, ὅλος
διερρηγμένος, τὰ ἔξωθεν ἠμελημένος, τὰ ἔνδον συνεσταλμένος, πάντοθεν σκοτεινὸς
καὶ οἷον ἄν τις οὐκ ᾠήθη τὸν πρότερον τὸν καλὸν ἐκεῖνον ὑπάρχειν. εἶπεν ἂν
Ὅμηρος ἰδὼν ὃ περὶ Αἴαντος «Πλάτων ἐξαπόλωλεν ἐπεὶ πίεν ἁλμυρὸν ὕδωρ». ἡ δ’
ἐπιθήκη τῆς τραγωδίας ὅτι καὶ μετὰ τὴν ἐλευθερίαν πειρατῶν ἐπειράθη, καὶ ἡ τῶν
αἰχμαλώτων αὐτὸν διεδέξατο τύχη, καὶ ταῦτ’ ἐν προθύροις τῆς αὐτοῦ πατρίδος, ἵνα
καὶ τοῦτο τῷ προτέρῳ Πλάτωνι παραπλήσιον ἔχῃ. καὶ ὡς ἔοικεν εἵμαρτο καὶ τοῦτον
νῦν Τούρκοις δουλεῦσαι, ἵνα μηδεὶς Ἑλλήνων κἂν πάλαι τεθνηκὼς ᾖ τὴν τῶν
καθαρμάτων τούτων ὕβριν ἐκφύγῃ. Ὅμως ἡμῖν ὡς εἶχε φανεὶς καὶ τοῖς λειψάνοις
ἡδονὴν ἐνεποίει, ὥσπερ οἱ τοῖς συγγενέσι μετὰ μακρὰν ἐπανήκοντες καί σοι
χάριτας τῆς ἐλευθερίας αὐτός τε ὡμολόγει καὶ ἡμᾶς ἔπειθεν ἵν’ οὗ τὸ προελέσθαι
μόνον πρότερον ἐπῃνοῦμεν τούτου νῦν θαυμάζωμεν καὶ τὴν δύναμιν. ὃ δὴ καὶ
ποιοῦμεν, τῆς μὲν περὶ ἡμᾶς προαιρέσεως, ἧς ἐν πολλοῖς πεπειράμεθα, ἀεί σοι
χάριν εἰδότες τε καὶ εἰσόμενοι, ἐγκωμίων δ’ ἀξίαν νῦν μὲν καὶ τὴν δύναμιν
ταύτην ἡγούμενοι, ᾗ τὸν ἄνδρα τοῦτον τῆς δουλείας ἀπήλλαξας, εὐχόμενοι δὲ
ταύτην κἀπὶ τῶν κοινῶν πολεμίων ἐνδείξασθαι, καὶ διὰ σοῦ τῷ κοινῷ γένει τὴν
ἐλευθερίαν ἐπανελθεῖν, καὶ δοῦναι Θεῷ τε καὶ σοὶ δίκην τοὺς νῦν κωμάζοντας καθ’
ἡμῶν. ἐγὼ μὲν οὖν δῶρον σὸν σὺν πολλοῖς ἔχω νῦν καὶ τὴν δέλτον, σοὶ δὲ παρ’
ἐμοῦ τὸ πάντας εἰδέναι νῦν μάλιστα φανὲν ἐπὶ σοῦ τὸν φιλόσοφον βασιλέα, ὃ μόνον
Πλάτων λέγει τὰς πόλεις παύσειν κακῶν.
«Ο γιος του Αρίστωνος με δυσκολίες έχει ξεφύγει από τη φυλακή, τις αλυσίδες και
τους τυράννους και έχει διασωθεί για χάρη μας. Ωστόσο, έδειχνε εμφανή σημάδια
της μακροχρόνιας άθλιας ταλαιπωρίας. Είχε μουσκέψει εντελώς, είχε διασυντεθεί
και το εξωτερικό κάλυμμά του είχε παραμεληθεί και είχε μαυρίσει (ὅλος
διάβροχος, ὅλος διερρηγμένος, τὰ ἔξωθεν ἠμελημένος, τὰ ἔνδον συνεσταλμένος,
πάντοθεν σκοτεινὸς) και με λίγα λόγια, δεν θα πίστευε κανείς ότι ήταν ο ίδιος
που νωρίτερα ήταν τόσο όμορφος. Αν τον έβλεπε ο Όμηρος θα έλεγε ό,τι είπε για
τον Αίαντα: «Ο Πλάτων καταστράφηκε επειδή ήπιε αλμυρό νερό». Η αποκορύφωση της
τραγωδίας του ήταν ότι μετά την απελευθέρωσή του γνωρίστηκε και μοιράστηκε την
τύχη αιχμαλώτων (ὅτι καὶ μετὰ τὴν ἐλευθερίαν πειρατῶν ἐπειράθη, καὶ ἡ τῶν
αἰχμαλώτων αὐτὸν διεδέξατο τύχη) και μάλιστα κοντά στην γενέτειρά του (δηλαδή
την Αθήνα) και έτσι μοιράστηκε και αυτή την εμπειρία με τον Πλάτωνα. Έτσι
φάνηκε μοιραίο να πέσει στη σκλαβιά των Τούρκων, ώστε να επαληθευθεί η
προφητεία ότι κανένας Έλληνας, ακόμη και αν έχει πεθάνει εδώ και πολύ καιρό,
δεν θα αποδράσει από την ύβριν αυτών των καθαρμάτων (ἵνα μηδεὶς Ἑλλήνων κἂν
πάλαι τεθνηκὼς ᾖ τὴν τῶν καθαρμάτων τούτων ὕβριν ἐκφύγῃ). Παρ’ όλα αυτά, μας
έδωσε μεγάλη ικανοποίηση ότι έφτασε σε μας, έστω και σαν λείψανο, όπως είναι τα
άτομα που μετά από μια μακρά οδύσσεια επιστρέφουν στις οικογένειές τους και στο
σπίτι τους. Αυτός ευχαρίστησε προσωπικά εσένα για την ελευθερία του και μας
παρακίνησε να θαυμάσουμε την ενέργεια εκείνου που μέχρι τώρα επαινούσαμε για
την καλοσύνη του. Έτσι και κάναμε και σου είμαστε σταθερά ευγνώμονες τώρα και
στο μέλλον για την αγάπη σου, που είχαμε τη δυνατότητα να δοκιμάσουμε πολλές
φορές. Αλλά τώρα θεωρούμε ιδιαίτερα αξιέπαινη τη δύναμή σου να απελευθερώσεις
τον άνθρωπο αυτόν από τη δουλεία (τὸν ἄνδρα τοῦτον τῆς δουλείας ἀπήλλαξας), και
ευχόμαστε ότι θα κάνεις το ίδιο για να αισθανθούν τη δύναμή σου όλοι οι εχθροί
μας και να επιστρέψει η ελευθερία στο κοινό μας γένος και αυτοί που τώρα
θριαμβεύουν εναντίον μας, θα λάβουν την τιμωρία τους από τον Θεό και από εσένα!
Έτσι έχω τώρα ως δώρο σου και το χειρόγραφο (τὴν δέλτον). Δικό μου δώρο σε
εσένα είναι το να γνωρίζουν όλοι, ότι με εσένα εμφανίστηκε ο φιλόσοφος βασιλεύς
(τὸν φιλόσοφον βασιλέα), που, όπως λέει ο Πλάτων, θα σταματήσει την καταστροφή
των πόλεων...”
Στα επόμενα λίγα επτά της ώρας θα προσπαθήσω να απαντήσω στα εξής ερωτήματα:
Πρώτον: Ποιες ήταν οι προθέσεις του Κυδώνη; να δανεισθεί τον κώδικα προσωρινά ή
να τον ιδιοποιηθεί οριστικά;
Δεύτερον: Ο Κυδώνης ως αποδέκτης του κώδικα και ο Μανουήλ ως διαπράξας την
υφαρπαγή είχαν επίγνωση ότι διέπραξαν κλοπή και όπως θα δούμε, ιεροσυλία;
Τρίτον: Πώς δικαιολόγησαν την πράξη τους αυτή;
Τέταρτον: Τελικά τι απέγινε ο αθωνικός Πλάτωνας;
Ιδού οι απαντήσεις εν πάση συντομία:
Πρώτον: Είναι πέραν πάσης αμφιβολίας ότι ο Κυδώνης ενδιαφέρθηκε να αποκτήσει το
πλατωνικό χειρόγραφο ως κτήμα ες αεί και αυτό ήταν εν γνώσει του Μανουήλ από
την αρχή. Πουθενά στην αλληλογραφία τους δεν γίνεται λόγος για προσωρινή
ρύθμιση ή για επιστροφή. Η απόκτηση του χειρογράφου από τον Κυδώνη θεωρήθηκε
και από τους δυο ως πράξη απελευθέρωσής του από την δουλεία του απαίδευτου
χώρου των μοναχών. Έτσι η απόσπασή από το αθωνικό μοναστήρι χαιρετίζεται στις
επιστολές των δυο λογίων ως πράξη λύτρωσης από τα δεσμά και ως αποκατάστασης
στην ελευθερία.
Ως προς τη δεύτερη ερώτηση, είναι βέβαιον ότι οι δυο εμπλεκόμενοι είχαν
επίγνωση ότι η ενέργειά τους είχε τα χαρακτηριστικά της ιεροσυλίας, όπως
κατανοείτο το έγκλημα αυτό την εποχή εκείνη. Ο Κυδώνης χρησιμοποιεί τη λέξη
«ιεροσυλία». Πρέπει, με την ανοχή σας να το εξηγήσω αυτό κάπως αναλυτικότερα:
Κατά το αρχαίο ελληνικό, αλλά και κατά το ρωμαϊκό και το βυζαντινό δίκαιο ίσχυε
ό,τι ισχύει και σήμερα. Το έγκλημα της ιεροσυλίας που «τιμωρείται με κάθειρξη
μέχρι δέκα ετών συνίσταται αν από τόπο προορισμένο για θρησκευτική λατρεία
αφαιρεθεί πράγμα αφιερωμένο σ' αυτή». Έτσι, π.χ. αφαίρεση του δισκοπότηρου από
την Εκκλησία είναι ιεροσυλία, ενώ η υπεξαίρεση χρημάτων από το παγκάρι της
Εκκλησίας είναι κλοπή. Στα ύστερα ιδιαίτερα χρόνια η έννοια της ιεροσυλίας
διευρύνθηκε σημαντικά και ιδιαίτερα κατά τον κολασμό περιπτώσεων κλοπής
μοναστηριακής περιουσίας, κινητής ή ακίνητης. Έτσι π.χ. ο Ματθαίος Βλάσταρης
[Τεκμήριον Δ΄] ορίζει ως εξής τη διαφορά κλέπτου και ιεροσύλου:
«Ὁ κλέπτων τὸ μήπω Θεῷ καθιερωθὲν, ὡς κλέπτης ἐνάγεται· τὸ γὰρ ὑφελέσθαι ἀπὸ
τοῦ ἱεροῦ χρήματα ἰδιωτικὰ, οὐκ ἔστιν ἀλλὰ κλοπή· ὁ δὲ τὰ ἀνατεθειμένα τῷ Θεῷ
κλέπτων, κἂν ἐξ ἰδιωτικοῦ τόπου κλέψῃ, ὡς ἱερόσυλος ἐνέχεται». Αυτό δεν θα το
μεταφράσω!
Στα αρχεία των Μονών του Αγίου Όρους διασώζονται πολλές πράξεις που αφορούν
αθωνικά μ��ναστήρια, όπου στην κατηγορία του εγκλήματος της ιεροσυλίας
περιλαμβάνονται κάθε είδους ενδομοναστηριακές κλοπές. Στις πράξεις αυτές συχνά
διαβάζουμε την εξής πρόταση: [Τεκμήριο Ε΄]
ὸ γ(ὰρ) τὰ τῆ μονῆ προσκυρωθέντα κ(αὶ) δι’ αὐτῆς τῶ Θ(ε)ῶ, ἰδιοποιεῖσθαι ἱεροσυλία
ἐστίν. <Δηλαδή ιεροσυλία είναι να παίρνεις από το μοναστήρι ότι έχει αφιερωθεί σε
αυτό και δι’ αυτού στον Θεό>. (Πράξις Μονής Παντοκράτορος ε. 1396)
Εξάλλου ήδη από τα χρόνια του Μεγάλου Βασιλείου ίσχυε η άποψη ότι ιερόσυλοι
είναι και εκείνοι που ενώ αφιερώθηκαν στον Θεό, αργότερα εγκατέλειψαν την κλήση
τους- [Τεκτήριον ΣΤ΄]:«Ὁ γὰρ ἀναθεὶς ἑαυτὸν τῷ Θεῷ, εἶτα πρὸς ἄλλον βίον
ἀποπηδήσας, ἱερόσυλος γέγονεν, αὐτὸς ἑαυτὸν διακλέψας, καὶ ἀφελόμενος.
Θα αναφέρω εν είδει παραδείγματος μια συνοδική απόφαση του οικουμενικού
πατριάρχου Νείλου για τη Μονή Παντοκράτορος του έτους 1386 – δηλαδή στα χρόνια
του επεισοδίου που σχολιάζουμε. Εκεί ορίζεται ότι [Τεκμήριο Ζ΄]
«Ὁ πλεονεκτ(ικῶς) (καὶ) παρὰ τὸν τοῦ δικαίου λόγον ἁρπάσας τὶ τῶν ὡς
δεδήλωτ(αι) ἀφιερωθέντων, μενεῖ μ(ὲν) κἀνταῦθα τ(ὴν) ἀδικίαν (καὶ) τὴν
ἱεροσυλίαν κατέχων παρὰ παντὸς ἀσυγχώρητος, ἔσται δὲ (καὶ) εἰς αἰῶνας ἐν τῷ
μέλλοντι ταῖς ἀφορήτοις κολαζόμενος βασάνοις».
Είναι λοιπόν εμφανές ότι οι πρωταγωνιστές του επεισοδίου μας είχαν γνώση, αλλά,
φευ!, όχι επίγνωση του εγκληματικού χαρακτήρα της πράξεώς τους. Στη συνείδηση
των μοναχών και του πνευματικού κόσμου γενικότερα η απομάκρυνση του
χειρογράφου, που ήταν αφιερωμένο στο μοναστήρι και δι΄αυτού στον Θεό, ήταν
πράξη ιεροσυλίας. Ήταν όμως η ενέργειά τους και εξ αντικειμένου πράξη
διακεκριμένης κλοπής, ή μήπως έγινε νόμιμη μεταβίβαση με την πώλησή του από
τους μοναχούς;
Η διατύπωση των επιστολών των Μανουήλ και Κυδώνη δίνει την εντύπωση ότι πρέπει
να έγιναν τουλάχιστον δυο απόπειρες να απομακρυνθεί το χειρόγραφο από τον Άθω
και ότι - κατά τον Κυδώνη - οι μοναχοί ενεπλάκησαν σε κάποιου είδους συζήτηση
για κάποια συναλλαγή που ενδεχομένως απέβλεπαν σε κέρδος ή σε ανταλλάγματα.
Αυτό φαίνεται να εννοεί η πρόταση του Κυδώνη βούλονται γάρ τι παρὰ τῆς σῆς
(δηλαδή του Μανουήλ) ἐπιθυμίας κερδᾶναι. Την ερμηνεία αυτή υποστηρίζει ο
μεταφραστής στα γερμανικά και σχολιαστής των επιστολών του Κυδώνη Franz
Tinnefeld, ο οποίος την πρόταση «ενώ θα ήταν έτοιμοι να πετάξουν το χειρόγραφο
στα χέρια κάποιου άλλου, ακόμη και χωρίς να τους το ζητήσει», (ἄλλῳ δ’ ἂν καὶ
μὴ δεηθέντι προσέρριψαν), παραδόξως την μεταφράζει ότι «σε κάποιον άλλον οι
μοναχοί θα το έδιναν «όσα-όσα» (zu Schleuderpreisen). Ο ίδιος σχολιαστής
κατανοεί το ρήμα απεμπολώ στη φράση ἀπεμπολῆσαι τοῦτον διανοοῦνται ως
πραγματική πώληση, ενώ ο George Dennis είχε ορθά αποδώσει το ρήμα απεμπολήσαι
με τη σημασία του εκχωρώ-παραδίδω, όχι πωλώ.
Διαφωνώ με την ερμηνεία του αγαπητού μου συναδέλφου Tinnefeld. Τι ακριβώς
συνέβη περιγράφει νομίζω πol;y αξιόπιστα ο ίδιος ο Κυδώνης σε μια άλλη
επιστολή του, που έστειλε την ίδια εποχή προς τον δεσπότη του Μορέως Θεόδωρο,
τον αδελφό του Μανουήλ Παλαιόγο, που γράφτηκε:
Τεκμήριο Η΄«[[Οὐ μὴν τοιαύτῃ περὶ ἐμὲ προθυμίᾳ ὁ θαυμαστὸς ἐχρήσατο βασιλεύς,]]
ἀλλ’ ἅμα τε ἤκουεν ὅτι δεοίμην τοῦ Πλάτωνος, καὶ τοὺς κομιοῦντας ἐμοὶ τοῦτον
ἤπειγεν. καίτοι οὐκ οἴκοθεν αὐτὸν ἔδει πέμπειν, ἀλλ’ ἐχρῆν πρότερον καὶ
πρέσβεις ⸢ἀποστεῖλαι⸣ τοῖς ἔχουσιν, καὶ διδοῦσι μὲν ὑπισχνεῖσθαι φιλίαν, μὴ
πειθομένοις δὲ πόλεμον ἀπειλεῖν, τελευτῶν δ’ ὑπὲρ τοῦ χαρίσασθαί μοι καὶ
κινδύνων ἠνέσχετο».
Σε δική μου μετάφραση: «Όταν ο Μανουήλ έμαθε ότι ήθελα το χειρόγραφο του
Πλάτωνος, έσπευσε να στείλει κάποιον να το πάρει. Επειδή δεν μπορούσε να το
στείλει από τη βιβλιοθήκη του, χρειάστηκε να στείλει εκπροσώπους του σε αυτούς
που το είχαν και να τους υποσχεθεί τη φιλία του αν το παρέδιδαν και να τους
απειλήσει αν αρνιόταν . Τέλος για να ικανοποιήσει την επιθυμία μου υποβλήθηκε
σε κινδύνους». Τέλος του παραθέματος.
Είναι νομίζω ασφαλές το συμπέρασμα ότι το χειρόγραφο αποσπάστηκε από το Άγιον
Όρος όχι ύστερα από κάποια συναλλαγή πωλήσεως, αλλά manu militari, με τη δύναμη
της πολιτικής εξουσίας και την απειλή στρατιωτικής βίας. Δεν σας κρύβω ότι το
επεισόδιο μου θυμίζει την επίσκεψη στο Όρος του καθηγητού Franz Dölger στα
χρόνια της Κατοχής σε αναζήτηση αυτοκρατορικών χρυσοβούλλων εγγράφων.
Φωτογραφίες τον δείχνουν στο Άγιον Όρος να φοράει στολή ταγματάρχου του
γερμανικού στρατού και με το περίστροφο σε θέση εμφανή.
Ως προς την Τρίτη ερώτηση: Για να δικαιολογήσουν την πράξη τους οι δυο λόγιοι
επικαλέστηκαν το επιχείρημα ότι οι μοναχοί του Αγίου Όρους, που ήταν
επιφορτισμένοι με τη διαφύλαξη του χειρογράφου, ήταν απαίδευτοι και αδιάφοροι
για τον θησαυρό που είχαν στο μοναστήρι τους. Το επιχείρημα αυτό είναι ιστορικά
και ηθικά απαράδεκτο. Όπως έχει δείξει ο αείμνηστος Νίκος Οικονομίδης, το Άγιον
Όρος ιδιαίτερα κατά τον δέκατο τέταρτο αιώνα αναδείχθηκε ως ένας σημαντικός
πόλος έλξης για όσους ήθελαν να επιτύχουν ένα υψηλό επίπεδο πνευματικής ζωής σε
ένα ασκητικό περιβάλλον. Η μοναστική χερσόνησος επέτυχε άλλωστε να προσελκύσει
την εποχή εκείνη πολλούς μοναχούς υψηλού επιπέδου από κοινωνική και πολιτιστική
άποψη. Έτσι οι Αθωνίτες αναδείχθηκαν ως οι κύριοι υποστηρικτές του Ησυχασμού,
ικανοί όχι μόνο να διαφυλάξουν τις βιβλιοθήκες τους και να τις εμπλουτίσουν,
αλλά και να τις αξιοποιήσουν στο συγγραφικό τους έργο. Αυτή η κατάσταση, μαζί
με την γενικότερη άνοδο του πολιτιστικού επιπέδου, μπορεί να εξηγήσει το
γεγονός ότι από πολιτιστική άποψη (όπως και από πολλές άλλες) το Άγιον Όρος
είχε φτάσει στο αποκορύφωμά του τον δέκατο τέταρτο αιώνα. Ως προς τη γνώση και
τη χρησιμοποίηση της πλατωνικής σκέψης από τους μοναχούς, όταν αυτό ήταν
απαραίτητο, αρκεί να δει κανείς τα έργα του Αγίου Γρηγορίου του Παλαμά, στην
έκδοση του αείμνηστου Παναγιώτου Χρήστου, όπου συχνά υπάρχουν αναφορές σε
πλατωνικούς διαλόγους, όπως τον Φαίδωνα ἢ περὶ ψυχῆς και τον Μένωνα, ἢ περὶ
ἀρετῆς.
Η επιχειρηματολογία των δυο λογίων για την άγνοια και την προκατάληψη των
μοναχών, είναι ενδεικτική της εποχής του προ-αναγεννησιακού κλίματος. Τα
σαρκαστικά σχόλια του Κυδώνη για την εικαζόμενη αμάθεια των μοναχών και την
έλλειψη ενδιαφέροντος για τη φιλοσοφία και ιδιαίτερα για τον Πλάτωνα είναι
άλλωστε ενδεικτικά της στάσης των αντιπάλων του Ησυχασμού, οι οποίοι το 1361
είχαν καταδικασθεί τελεσίδικα από την επίσημη Εκκλησία, συμπεριλαμβανομένου και
του αδελφού του Δημητρίου Κυδώνη, του άλλοτε αγιορείτη μοναχού Πρόχωρου Κυδώνη.
Εξάλλου η περιφρόνηση προς τους δήθεν απαίδευτους μοναχούς του Αγίου Όρους
απηχεί τις απόψεις των σχολαστικών θεολόγων της Δύσεως της εποχής εκείνης. Αυτή
η περιφρόνηση βρίσκεται και στη βάση του φοβερού σε έκταση και σκληρότητα
ρεύματος για την αποψίλωση των μοναστηριών της Ανατολής από τα χειρόγραφά τους,
που θα εντεινόταν τα επόμενα χρόνια ως επιδρομή ακρίδων.
Οι επιστολές στις οποίες αναφέρθηκα αποκαλύπτουν βέβαια τα πνευματικά
ενδιαφέροντα των δυο λογίων. Κυρίως όμως προκαλούν με την οίησή τους και την
περιφρόνησή τους προς τους αθωνίτες μοναχούς και κατ’ επέκτασιν προς την
πνευματικότητα του Αγίου Όρους και δη σε μια εποχή πραγματικής ακμής λόγω του
ρωμαλέου ησυχαστικού κινήματος. Η δε δικαιολογία τους για να αποσπάσουν το
χειρόγραφο θυμίζει τα επιχειρήματα που διατυπώνονταν επί αιώνες μετά την
Αναγέννηση από λόγιους της Δύσης προκειμένου να μεταφέρουν στις βιβλιοθήκες
τους τούς θησαυρούς της ελληνικής Ανατολής.
Σε πρόσφατο άρθρο του ο συνάδελφος Κώστας Κωνσταντινίδης περιγράφει αναλυτικά,
πώς το πολυτιμότερο χειρόγραφο με Διαλόγους του Πλάτωνα, το οποίο είχε
αντιγραφεί στην Κωνσταντινούπολη το 895 με παραγγελία του επιφανούς λογίου
Αρέθα, αφαιρέθηκε το 1801από τη Μονή της Πάτμου από τον Edward Clarke και
κατέληξε στη Βιβλιοθήκη της Οξφόρδης, ως Oxonii Clarke 39. Όταν o Clrake έφτασε
στην Αθήνα, συνάντησε εκεί τον λόρδος Έλγίν την ώρα που εκείνος κατέβαζε τα
γλυπτά από τον Παρθενώνα.
Τέλος, ως προς την τέταρτη ερώτηση, ποια ήταν η μετέπειτα τύχη του χειρογράφου,
φοβάμαι ότι το υφαρπαγέν χειρόγραφο έχει χαθεί οριστικά, παρόλον ότι εκπλήξεις
δεν αποκλείονται, Ένα πλατωνικό χειρόγραφο, που πιθανόν να ήταν το αθωνικό,
βρέθηκε στα κατάλοιπα του Δημητρίου Κυδώνη στην Κρήτη, όπου είχε αποσυρθεί μετά
από μια, όπως όλα δείχνουν, υπαρξιακά και ίσως και συνειδησιακά οδυνηρή
περιπλάνηση στην Ιταλία, Όμως η τύχη του ως σήμερα αγνοείται. Όπως εμφαίνεται
από παλαιότερες ειδικές μελέτες, που στηρίχθηκαν στους δημοσιευμένους
καταλόγους χειρογράφων σήμερα στον Άθω υπάρχει ένα μόνον πλατωνικό, ο κώδικας
131 στη Μονή Ιβήρων, που όμως χρονολογείται στον δέκατο πέμπτο αιώνα και
επομένως είναι μεταγενέστερος του επεισοδίου. Δεν υπήρχαν άλλα πλατωνικά
χειρόγραφα; Ασφαλώς υπήρχαν. Αλλά έκαναν φτερά. Γνωστό είναι ένα ωραιότατο
πλατωνικό χειρόγραφο από τη Μονή Βατοπεδίου, που τώρα είναι αποτεθειμένο στην
Εθνική Βιβλιοθήκη της Γαλλίας, ως Parisinus Graecus 1809!
Τέλος από τον συνάδελφο Ιωακείμ Παπάγγελο έχω την πληροφορία ότι στην παλαιά
Αθωνιάδα Σχολή υπήρχε ένας τόμος με διαλόγους του Πλάτωνα.
Κατά την προετοιμασία της εισήγησης αυτής, που δεν εμπίπτει στο στενό κύκλο των
επιστημονικών μου ερευνών, με βοήθησαν άξιοι συνάδελφοι. Από αυτούς βλέπω ότι
είναι παρών ο Γεώργιος Νάκος, που τον ευχαριστώ.
________
Orasi mailing list
για την διαγραφή σας από αυτή την λίστα στείλτε email στην διεύθυνση
orasi-requ...@hostvis.net
και στο θέμα γράψτε unsubscribe
Για να στείλετε ένα μήνυμα και να το διαβάσουν όλοι οι συνδρομητές της λίστας
στείλτε email στην διεύθυνση
Orasi@hostvis.net
διαβάστε τι συζητά αυτή η λίστα
http://hostvis.net/mailman/listinfo/orasi_hostvis.net
Για το αρχείο της λίστας
http://www.mail-archive.com/orasi@hostvis.net/
Εναλλακτικό αρχείο:
http://hostvis.net/pipermail/orasi_hostvis.net/
παλαιότερο αρχίο (έως 25/06/2011)
http://www.freelists.org/archives/orasi
__________
NVDA δωρεάν αναγνώστης οθόνης ένα πρόγραμμα ανοιχτού λογισμικού
http://www.nvda-project.org/
_____________
Τα ηχογραφημένα βιβλία με φυσική φωνή που ανεβαίνουν στις βιβλιοπροτάσεις
προσφέρονται από τις βιβλιοθήκες που λειτουργούν οι φορείς των τυφλών
____________
