Στις 25 Μαρτίου του 1944, λίγους μόνο μήνες πριν από το τέλος του Β’
Παγκοσμίου
Πολέμου, σχεδόν ολόκληρη η γιαννιώτικη εβραϊκή κοινότητα, 1.850 άντρες,
γυναίκες
και παιδιά, συγκεντρώνονται από τους ναζί στην πλατεία Μαβίλη, δίπλα από
τη
λίμνηΈνα ιστορικό αφιέρωμα της εφημερίδας Ηπειρωτικός Αγών Παμβώτιδα.
Όλοι τους
ανεβαίνουν σε 80 ανοιχτά φορτηγά με προορισμό το Άουσβιτς. Από εκεί
γυρνούν
ζωντανοί μόλις 163.
Μια ταλαιπωρημένη κοινότητα
Πίσω στην πατρίδα τους, αυτοί που γλίτωσαν ζουν ένα άλλο είδος βίας από
τους
ίδιους τους γείτονες και συμπολίτες τους, αφού βρίσκουν τις περιουσίες
τους
λεηλατημένες. Μετά την επιστροφή, αυτοί οι άνθρωποι συνεχίζουν την
ύπαρξή τους,
εντελώς μόνοι, μέσα στη βασανιστική σιωπή της πόλης.
a2.jpg
Το Σάββατο 25η Μαρτίου 1944 η διοίκηση της Βέρμαχτ απέστειλε διαταγή στα
Γιάννενα με την οποία 1.850 Εβραίοι κάτοικοι της πόλης συγκεντρώθηκαν
και
οδηγήθηκαν στο Άουσβιτς. [Bundesarchiv]
Αυτή η σιωπή, με ή χωρίς ενοχές, αρχίζει να γίνεται επικίνδυνη με την
άνοδο του
εθνικισμού και των ακροδεξιών οργανώσεων σε ολόκληρη την Ευρώπη τη
δεκαετία του
’90. Το νεοναζιστικό μόρφωμα της Χρυσής Αυγής βρίσκει χώρο χάρη στο
ιδεολόγημα
της εθνικής “καθαρότητας” του ελληνικού έθνους. Η μαζική μετακίνηση
Αλβανών στην
Ελλάδα και τα περί Μακεδονίας είναι τα γεγονότα που τη βοηθούν εκείνη
την
περίοδο. Ο αντισημιτισμός, βασικότατο συστατικό του ρατσισμού, δεν θα
μπορούσε
να λείψει από την ατζέντα του μορφώματος αυτού κατά την “ενηλικίωσή”
του.
Η διαφορά με τις κατά τόπους άλλες δραστηριότητες των νεοναζί στην
Ελλάδα, που
έχουν στοιχίσει ανθρώπινες ζωές, είναι ότι στα Γιάννενα, η ακροδεξιά
παρέμενε
για χρόνια «νομιμοποιημένη» στους κόλπους των αστικών πολιτικών
σχηματισμών,
χωρίς επιθέσεις και βιαιοπραγίες, τουλάχιστον όπως καταγράφονται
συστηματικά σε
άλλες πόλεις. Το ακροδεξιό κόμμα, βασικός φορέας αντισημιτισμού,
προτιμούσε να
μένει στις εμφατικές του παρουσίες στη σημερινή εκδοχή των γιορτών στον
Γράμμο
και το Βίτσι για τη λήξη του εμφυλίου πολέμου. Αυτές εναγκαλίζεται ο
μητροπολίτης Κονίτσης, Δρυϊνουπόλεως και Πωγωνιανής Ανδρέας,
συνεχίζοντας μια
μακρά παράδοση με τη σιωπή της κεφαλής της Εκκλησίας να είναι
εκκωφαντική. Οι
λεγόμενες «γιορτές μίσους» (με τη μορφή μνημόσυνου πια) αποτελούν τα
τελευταία
χρόνια αποκλειστικότητα της ΧΑ, με τον μητροπολίτη Κονίτσης να
“αναπτερώνει το
ηθικό” των παριστάμενωνΑπό την ιστοσελίδα της ΧΑ Ιωαννίνων με τον
απόλυτό του
λόγο.
Παρόλα αυτά, με την έλευση της νέας χιλιετίας σε όλη τη χώρα
καταγράφονται
βεβηλώσεις των εβραϊκών μνημείων, νεκροταφείων και λατρευτικών χώρων. Τα
περιστατικά αυτά βρίσκονται στον φάκελο της δικογραφίας για τη Χρυσή
Αυγή. Εκεί
συναντά κανείς και τις εκτεταμένες επιθέσεις στο εβραϊκό νεκροταφείο των
Ιωαννίνων, αλλά και στη Συναγωγή από το 2002 έως το 2009. Στο πόρισμα
που
οδήγησε στην άρση της ασυλίας των βουλευτών της ΧΑ, τα περιστατικά των
Ιωαννίνων
στα ισραηλιτικά μνημεία καταλαμβάνουν τέσσερις σελίδες συνολικά.Ολόκληρο
το
πόρισμα του Εφετείου Αθηνών Η σύνδεση με τη δράση της ΧΑ είναι ορατή,
χωρίς
ωστόσο να έχει ποτέ ταυτοποιηθεί σε πρόσωπα.
Τα πρόσφατα γεγονότα
Και ξαφνικά, επτά χρόνια μετά τις τελευταίες επιθέσεις κι ενώ η δίκη της
Χρυσής
Αυγής βρίσκεται σε εξέλιξη, οι αγκυλωτοί σταυροί επιστρέφουν“Ιωάννινα:
Άγνωστοι
βεβήλωσαν με σβάστικες εβραΐκή Συναγωγή”, Το Βήμα Online. Στις 16
Σεπτεμβρίου,
πριν από μερικές ημέρες, ο εξωτερικός τοίχος της εβραϊκής συναγωγής μέσα
στο
Κάστρο των Ιωαννίνων βάφεται με ναζιστικά σύμβολα. Το ίδιο και τοίχοι
γειτονικών
σπιτιών. Ο δήμος Ιωαννιτών σπεύδει πρώτος να καταδικάσει το γεγονός.
Ακολουθούν
ανακοινώσεις καταδίκης από τον ΣΥΡΙΖΑ, τη ΝΔ και άλλα κόμματα.
Για την έκφραση της αντισημιτικής αυτής ενέργειας, είχε δημιουργηθεί το
κατάλληλο κλίμα. Η εφημερίδα «Πρωινός Λόγος» Ιωαννίνων, μία από τις
μεγαλύτερες
εφημερίδες του τοπικού Τύπου με γερές καταβολές στον δεξιό χώρο, δίνει
χώρο στη
ρητορική μίσους. Με αρθρογραφία που φιλοξενεί (με το πρώτο άρθρο να
γράφεται
στις 4 Αυγούστου“Προς τι η επιμονή των Εβραίων να τους τιμούμε συνεχώς”,
Πρωινός
Λόγος 2016), αμφισβητείται η σκοπιμότητα των εκδηλώσεων μνήμης για τους
Εβραίους. Ο ίδιος αρθρογράφος συνεχίζει τα δημοσιεύματα και μέσω της
ιστοσελίδας
stotapsi.gr εκτοξεύει πυρά“Οι Εβραίοι επέβαλαν ως αναπληρωτή δ/ντή του
νοσοκομείου τον κ. Ελισάφ;”, www.stotapsi.gr ενάντια στον πρόεδρο της
ισραηλιτικής Κοινότητας Ιωαννίνων, Μωυσή ΕλισάφΗ απάντηση του κ. Ελισάφ
στα
δημοσιεύματα.
Με τη βοήθεια των social media, αυτή η ρητορική μίσους του τελευταίου
μήνα
παίρνει διαστάσεις, με διάφορους επωνύμους της πόλης να τάσσονται με τη
μία ή με
την άλλη πλευρά. Και η βία βρίσκει την ευκαιρία…
«Η ρητορική του μίσους προηγείται συνήθως της κάθε βίαιης πράξης»,
αναφέρει ο
Μωυσής Ελισάφ. Αυτή τη φορά, ο αντισημιτισμός προσωποποιείται. Ο κ.
Ελισάφ, ένα
ενεργό μέλος της τοπικής κοινωνίας που έχει διατελέσει δημοτικός
σύμβουλος και
πρόεδρος του Πνευματικού Κέντρου του δήμου Ιωαννιτών για πολλά χρόνια,
έχει
δεχθεί λεκτικές επιθέσεις μόνο και μόνο επειδή είναι Εβραίος. Πρόσφατα
ανέλαβε
τα καθήκοντα του αναπληρωτή διοικητή στο Πανεπιστημιακό Νοσοκομείο
Ιωαννίνων.
Και αυτή η ανάληψη καθηκόντων από έναν επιστήμονα εγνωσμένου κύρους και
καθηγητή
της Ιατρικής Σχολής του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, απέκτησε μιαν άλλη
ανάγνωση από
τα συγκεκριμένα δημοσιεύματα του Τύπου.
Βία με «προϊστορία»
Το εβραϊκό στοιχείο είναι ένα σημαντικό κομμάτι της ταυτότητας των
ΙωαννίνωνΙσραηλίτικη Kοινότητα Ιωαννίνων-Ιστορικό, Κεντρικό Ισραηλιτικό
Συμβούλιο Ελλάδος. Η εβραϊκή κοινότητα έχει υπάρξει ζωντανή και ζωτική
για τα
Γιάννενα, υφιστάμενη όλες τις εγγενείς αλλαγές και αντιθέσεις. Ο
Δημήτρης Χατζής
περιγράφει ανάγλυφα και εξαιρετικά αυτές τις αντιθέσεις στο πρόσωπο και
το ρόλο
του Σαμπεθάι ΚαμπιλήΟλόκληρο το διήγημα από τη συλλογή διηγημάτων του
Χατζή «Το
τέλος της μικρής μας πόλης» και στον διωγμό του Γιοσέφ Ελιγιά από την
κοινότητα
και την πόλη.
Αυτές οι αντιθέσεις, όταν έβγαιναν πλέον από τα όρια της κοινότητας, δεν
αντιμετωπίζονταν με καλό μάτι από την υπόλοιπη πόλη και κυρίως, από την
άρχουσα
τάξη της. Η κοινωνική και οικονομική ανέλιξη Ισραηλιτών, πολύ
περισσότερο δε η
ανάδειξή τους σε καίριες θέσεις, προκαλούσε την αντίδραση, “ενισχυμένη”
με το
φυλετικό επιχείρημα. Κάθε βίαιη έκφραση όμως χρειάζεται τον σπόρο της.
Και στην
περίπτωση των Ιωαννίνων, η σπορά έγινε προ πολλού.
retrieveasset.jpeg
Eβραϊκή οικογένεια στα Ιωάννινα, 1930.
Η “στρατολόγηση” του φασισμού και της ακροδεξιάς σε αυτή την αποστολή,
χρονολογείται στα Γιάννενα από τον μεσοπόλεμο κιόλας. Η «Εθνική Ένωση
Ελλάς», τα
«Τρία Έψιλον»Μεταπτυχιακή διατριβή στο ΑΠΘ με αντικείμενο την
οργάνωσηόπως
έγιναν γνωστά, ήταν μια φασιστική οργάνωση με αποστολή «την καταστολή
του
Εβραϊσμού και του κομμουνισμού», ιδρυμένη στη Θεσσαλονίκη, με
«παράρτημα» στα
Γιάννενα από το 1931.
retrieveasset_1.jpeg
To εβραϊκό γηροκομείο των Ιωαννίνων. [United States Holocaust Memorial
Museum,
courtesy of Michael Matsas]
Ο Αλέκος Ράπτης“Νέα στοιχεία στη Βουλή για τις ναζιστικές θηριωδίες”,
www.efsyn.gr, ιστορικός ερευνητής και μάρτυρας στη δίκη της Χρυσής
Αυγής, μας
περιγράφει μια από τις πρώτες δημόσιες συγκρούσεις στα Γιάννενα: «Στις
αρχές
Μαρτίου 1934 σημειώθηκαν σοβαρά επεισόδια ανάμεσα σε Εβραίους και
Τριεψιλίτες
στην Πλατεία Νεομάρτυρος Γεωργίου στην πλατεία Πάργης. Ομάδα
εβραιοπαίδων που
διασκέδαζε γιορτάζοντας τις αποκριές των Ισραηλιτών, διέσχισε την πόλη
με αμάξια
και φώναζε συνεχώς “Κάτω τα Ε.Ε.Ε”. Θερμόαιμοι οπαδοί των Ε.Ε.Ε.
επιτέθηκαν και
τους χτύπησαν στην αναφερθείσα πλατεία. Επακολούθησε συμπλοκή που πήρε
τέλος με
την επέμβαση της αστυνομίας», λέει.
Το γιαννιώτικο παράρτημα της οργάνωσης, που αργότερα “επανασυστήθηκε”
από τη
SiPO, τη γερμανική υπηρεσία ασφαλείας και μέλη του απορροφήθηκαν στα
Τάγματα
Ασφαλείας τα οποία έδρασαν κατά την Κατοχή, αλλά και μετά την
απελευθέρωση,
“νομιμοποιημένα” πλέον από την ελληνική κυβέρνηση, αναφέρει σε προκήρυξή
του:
«Hμείς οι Έλληνες τους οποίους φοβούνται και μισούν περισσότερο οι
Εβραίοι...
δεν πρέπει να υστερήσωμεν και εις την σημερινήν κρίσιμον περίστασην της
παγκοσμίου πάλης εναντίον της επιβολής του Ιουδαϊσμού, αλλά είμεθα
πρωτοπόροι
εις τον σκληρόν αγώνα. Δεν συνιστώμεν βιαιοπραγίας. Αύται θα έλθουν με
το
πλήρωμα του χρόνου...»
Κομμάτι της πόλης αλλά και στόχος
Μετά τη μεταπολίτευση, ο αντισημιτισμός γίνεται ιδεολογία όχι μόνο των
ακροδεξιών αλλά και κοινωνικών ομάδων που, σε θεωρητικό τουλάχιστον
επίπεδο,
μάχονται τα στερεότυπα, τις διακρίσεις, τον ρατσισμό. Ομάδες του
δημοκρατικού
τόξου βάζουν στο ίδιο τσουβάλι τον αντισιωνισμό, την εναντίωση δηλαδή
στην
ύπαρξη ξεχωριστού κράτους του Ισραήλ, με τον αντισημιτισμό. Αποτέλεσμα;
Ο
αντισιωνισμός να χρησιμοποιείται ως προκάλυμμα για τον αντισημιτισμό,
που κατά
συνέπεια δεν αναγνωρίζεται ως ρατσισμός και δεν ταυτίζεται με ακροδεξιές
ιδεολογίες. «Όποιος δεν θέλει να παραδεχθεί ότι είναι αντισημίτης,
χρησιμοποιεί
το εύκολο επιχείρημα του αντισιωνισμού», υπογραμμίζει ο κ. Ελισάφ.
Οι συνθήκες αυτές, σε συνδυασμό με τη μικρή και γερασμένη εβραϊκή
κοινότητα,
οδηγούν σε μια σειρά από γεγονότα τη δεκαετία του ’90 που κάθε άλλο παρά
σεβασμό
στο ζωντανό εβραϊκό κύτταρο της πόλης επιδεικνύουν. Η ανέγερση μνημείου
για τους
εβραίους Γιαννιώτες στο ιστορικό κέντρο της πόλης το 1994 δεν ήταν
εξάλλου μια
συμβολική απόδοση τιμής στην κοινότητα, αφού χρηματοδοτήθηκε, όπως
σχεδόν όλα τα
ανάλογα μνημεία στην Ελλάδα, από τους ίδιους τους Εβραίους και όχι από
τον δήμο
ή το δημόσιο.
Στα τέλη της δεκαετίας του '90, ο δήμος Ιωαννιτών δημιουργεί ένα πάρκο
και
παιδική χαρά δίπλα από το εβραϊκό νεκροταφείο σε έκταση που είχε
παραχωρήσει η
ισραηλιτική Κοινότητα Ιωαννίνων. Ο δήμος παίρνει την απόφαση να ονομάσει
αυτό το
πάρκο «Ούλοφ Πάλμε» προς τιμή του δολοφονηθέντος Σουηδού πρωθυπουργού. Η
προσφορά της ισραηλιτικής Κοινότητας δεν αναγνωρίζεται.
Λίγο πριν από το 2000, η ισραηλιτική Κοινότητα μαθαίνει με καθυστέρηση
αρκετών
ετών ότι για το εβραϊκό νεκροταφείο Ιωαννίνων υπήρξε αποχαρακτηρισμός
της χρήσης
γης και ότι στην περιοχή προβλεπόταν κοινόχρηστος χώρος. Εκείνη την
εποχή, οι
γεροντότεροι της ισραηλιτικής Κοινότητας, αδύναμοι να παλέψουν για τον
λατρευτικό τους χώρο, παραδίδουν τα ηνία στους νεότερους. Η μάχη της
ισραηλιτικής Κοινότητας και προσωπικά του νέου προέδρου της Μωυσή Ελισάφ
είναι
μεγάλη. Οι προσπάθειες του δήμου να μετατρέψει το εβραϊκό νεκροταφείο σε
οτιδήποτε άλλο δεν σταματούν. Οι πιέσεις δε κάποιων κατοίκων, είναι
μεγάλες προς
τον δήμο.
Το βράδυ της 14ης προς 15η Απριλίου 2002, οι κάτοικοι της οδού Μεγάλου
Αλεξάνδρου στο ύψος του εβραϊκού νεκροταφείου ειδοποιούν την αστυνομία
γιατί
ακούνε θορύβους μέσα από τον φράχτη. Οι αστυνομικοί που σπεύδουν εκεί
συλλαμβάνουν… άλλους αστυνομικούς, οι οποίοι αποδεικνύεται ότι είναι η
Δίωξη
Ναρκωτικών της πόλης που «ενέδρευε» στον χώρο του νεκροταφείου επειδή
είχαν
πληροφορίες για αγοραπωλησίες ναρκωτικών. Στο νεκροταφείο, στο οποίο
βρίσκονται
τάφοι χρονολογούμενοι ακόμα και από τον 15ο αιώνα μ.Χ., υπάρχουν εξόχως
ερημικοί
χώροι.
Το επόμενο πρωί του φιάσκου, οι άνθρωποι της ισραηλιτικής Κοινότητας
διαπιστώνουν ότι μνήματα στο νεκροταφείο έχουν φθορές, χωρίς να είναι
συγκεκριμένος ο χρόνος που αυτές έγιναν. Για την υπόθεση, η αστυνομία
διατάσσει
ένορκη διοικητική εξέταση, από την οποία τελικά δεν ασκείται καμία
δίωξη.
Δυστυχώς, αυτή δεν θα ήταν η μόνη, αλλά ούτε και η πιο ήπια και
“συμβολική”
επίθεση στον χώρο.
Οι επιθέσεις αλλάζουν χαρακτήρα
Μόλις 15 μήνες αργότερα, τον Αύγουστο του 2003, στόχος γίνεται η Εβραϊκή
Συναγωγή, στο Κάστρο. Εκεί, τα πράγματα γίνονται πιο συγκεκριμένα, καθώς
οι
δράστες γράφουν συνθήματα κατά των Εβραίων και δεν περιορίζονται στα
ναζιστικά
σύμβολα.
Οι επιθέσεις όμως δεν έχουν φτάσει καν στην κορύφωσή τους. Στις 8
Οκτωβρίου του
2003 άγνωστοι ζωγραφίζουν σβάστικες έξω από το εβραϊκό νεκροταφείο. Μετά
από μια
τετράχρονη παύση, το μισητό σύμβολο επιστρέφει στην πόρτα του
νεκροταφείου στις
26 Φεβρουαρίου του 2007.
0-3.jpeg
Συνθήματα στο εβραϊκό νεκροταφείο, 2007
Το 2008 και το 2009, σχεδόν ταυτόχρονα με την είσοδo της νεοναζιστικής
Χρυσής
Αυγής στο επίσημο πολιτικό προσκήνιο, αρχίζουν να καταγράφονται οι
περισσότερες,
αλλά και πιο βίαιες βεβηλώσεις. Σβάστικες στην πόρτα, ξανά, στις 25
Μαρτίου
2008, ζημιές και συνθήματα στις 21 Ιανουαρίου 2009.
Τον Ιούνιο και Ιούλιο του 2009 όμως, οι επιθέσεις περνούν σε άλλο
επίπεδο.
«Αθάνατος Ελληνικός Στρατός» και… αίμα χελώνας
Στις 2 Ιουνίου του 2009 οι άνθρωποι της ισραηλιτικής Κοινότητας
βρίσκονται
μπροστά σε μια τραγική εικόνα, καθώς οι δράστες αυτή τη φορά δεν
περιορίζονται
στην αναγραφή συνθημάτων, αλλά σπάνε έξι συνολικά τάφους μέσα στο
νεκροταφείο,
προσπαθούν να γκρεμίσουν το μνημείο του Ολοκαυτώματος που βρίσκεται
εκεί, ενώ
σκοτώνουν και μια χελώνα (!), περιχύνοντας το αίμα της σε κάποιους από
τους
τάφους. «Αθάνατος Ελληνικός Στρατός» και κέλτικοι σταυροί με σπρέι πάνω
στο
μνημείο του Ολοκαυτώματος, ολοκληρώνουν την εικόνα.
0-2.jpeg
Μετά την επίθεση στο εβραϊκό νεκροταφείο το 2009
evraiko_epithesi_2009.jpg
Το εβραϊκό νεκροταφείο μετά από επίθεση, 2009
Το νεκροταφείο τίθεται υπό αυστηρή αστυνομική παρακολούθηση, χωρίς όμως
αποτελέσματα. Το βράδυ της 8ης Ιουλίου, ένα μήνα μετά δηλαδή,
εντοπίζονται άλλοι
δύο τάφοι σπασμένοι.
Μια πρώτη απάντηση έρχεται από το πιο δημοκρατικό κομμάτι της κοινωνίας
των
Ιωαννίνων. Στις 18 Δεκεμβρίου 2009, εκατοντάδες Γιαννιώτες και
Γιαννιώτισσες
“αγκαλιάζουν” το εβραϊκό νεκροταφείο. Μια συμβολική πράξη που αποτελεί
ταυτόχρονα έναν τρόπο άμυνας απέναντι στους βανδαλισμούς και σε όσους
έχουν
επιλεκτική μνήμη. Λίγους μήνες νωρίτερα, τον Αύγουστο, δημοσιεύεται στην
Εφημερίδα της Κυβερνήσεως η τροποποίηση του ρυμοτομικού σχεδίου, με το
ισραηλιτικό νεκροταφείο να ορίζεται ως «αναπαλλοτρίωτο πράγμα».
0.jpeg
Δεκέμβριος του 2009, πολίτες των Ιωαννίνων “αγκαλιάζουν” το εβραϊκό
νεκροταφείο.
Η πλήρης, θεσμικά τουλάχιστον, θωράκιση του εβραϊκού νεκροταφείου,
έρχεται το
2012, όταν το υπουργείο Πολιτισμού χαρακτηρίζει το μεγαλύτερο μέρος του
ως
ιστορικό τόπο. Η εξέλιξη αυτή σηματοδοτεί πέραν των άλλων τη μακραίωνη
παρουσία
της εβραϊκής κοινότητας στην πόλη. Οι Εβραίοι των Ιωαννίνων είναι
ΡωμανιώτεςΒικιπαίδεια, μια κοινότητα με ιδιαίτερα πολιτισμικά
χαρακτηριστικά
όπως η ελληνοφωνία, που τη διαφοροποιούν από τις σεφαραδίτικες
κοινότητες όπως
αυτή της Θεσσαλονίκης. Οι ρίζες δε των Ρωμανιωτών, βρίσκονται στον
αρχαιοελληνικό κόσμο.
Αυτά, όμως, δεν φαίνεται να αφορούν κάποιους από τους συμπολίτες μας.
Βαρβάρα Αγγέλη
