Σχολική άρνηση και σχολική φοβία http://www.i-psyxologos.gr/sxoliki-arnisi/
Γενικά Το κοινό χαρακτηριστικό αυτών των δύο μορφών συμπεριφοράς και στάσης απέναντι στο σχολείο είναι πως το παιδί αρνείται να αποδεχθεί το σχολείο ως μέρος της καθημερινότητάς του και οι λόγοι για αυτό μπορεί να είναι πολλοί και διαφορετικοί. Η σχολική άρνηση μπορεί να προκύψει εντελώς ξαφνικά, ως κεραυνός εν αιθρία. Μια ωραία μέρα, το παιδί αρνείται να πάει στο σχολείο, επικαλούμενο ενδεχομένως πως είναι άρρωστο ή πως πονά κάπου. Μπορεί να περάσουν αρκετές μέρες μέχρι να αντιληφθεί ο γονιός πως κάτι δεν πάει καλά. Η σχολική άρνηση μπορεί, όμως, να εμφανισθεί και σιγά-σιγά, σχεδόν ύπουλα. Το βασικό χαρακτηριστικό της σχολικής φοβίας είναι η άρνηση του παιδιού να πάει στο σχολείο, ασχέτως πιέσεων, απειλών ή πιθανών τιμωριών εκ μέρους των γονιών, του εκπαιδευτικού προσωπικού ή άλλων ενηλίκων. Τόσο η σχολική φοβία όσο και η σχολική άρνηση δεν θεωρούνται πλέον αυτόνομες διαγνώσεις αλλά συμπτώματα κάποιας άλλης υποβόσκουσας ψυχιατρικής διαταραχής. Η σχολική φοβία, αν και όχι ιδιαίτερα συχνή, είναι μία από τις πλέον παραλυτικές και με πολύ σοβαρές συνέπειες ψυχική κατάσταση που μπορεί να εμφανίσει ένα παιδί. Και όμως, το μεγαλύτερο μέρος των εκπαιδευτικών αγνοούν πως το πρόβλημα αυτό, τις περισσότερες φορές, δεν έχει να κάνει με το ίδιο το σχολείο αλλά με άλλου είδους δυσκολίες του παιδιού, όπως, για παράδειγμα, το άγχος αποχωρισμού. Πολλές φορές, αγνοούν, επίσης, πως η σχολική άρνηση σχετίζεται συχνά με το σχολείο, συμπεριλαμβανομένων και των ιδίων. Στην περίπτωση της σχολικής φοβίας, το παιδί έχει τόσο έντονο άγχος για το σχολείο, σε σημείο που να μη θέλει καν να ακούσει το παραμικρό για αυτό. Πολύ συχνά, εμφανίζει διάφορα σωματικά συμπτώματα, όπως κεφαλαλγίες, κοιλιακό άλγος, ζάλη, ναυτία και εμέτους, και η οποιαδήποτε προσπάθεια εξαναγκασμού του να πάει στο σχολείο μπορεί να προκαλέσει ακόμα και κρίση πανικού. Γενικά, πρόκειται για έναν αβάσιμο φόβο του παιδιού για το σχολείο, κάτι που φαίνεται ξεκάθαρα στις αντιδράσεις του. Όταν, όμως, ρωτιέται τι είναι αυτό που φοβάται, συνήθως δεν γνωρίζει το λόγο. Αυτό προκαλεί κάποια στιγμή μεγάλο εκνευρισμό και θυμό στα άτομα του άμεσου περίγυρου, κυρίως στους γονείς, που μπορεί να γίνουν είτε υπερπροστατευτικοί είτε χωρίς νόημα σκληροί και επικριτικοί προς το παιδί. Η σύγχρονη έρευνα δείχνει πως η σχολική άρνηση είναι ένα συνεχώς διογκούμενο πρόβλημα και πως στην ομάδα παιδιών/εφήβων με σχολική άρνηση υπάρχει μία σαφώς μεγαλύτερη συχνότητα εμφάνισης διαφόρων ψυχιατρικών διαταραχών απ΄ό,τι στον υπόλοιπο μέσο όρο, όπως και μια ποικίλη αλλά σχετικά κακή αρκετές φορές κοινωνική και ψυχιατρική πρόγνωση. Τι θεωρείται ως σχολική άρνηση και τι ως σχολική φοβία; Η σχολική άρνηση είναι ένας όρος ομπρέλα που συμπεριλαμβάνει πολλές και διάφορες συνιστώσες, και αφορά όλες εκείνες τις καταστάσεις όπου ένα παιδί ή έφηβος παύει ή εμποδίζεται για κάποιο λόγο να πάει σχολείο ή να παραμείνει σε αυτό μέχρι το τέλος των μαθημάτων. Μπορεί, δηλαδή, να αφορά από το καθαρό σκασιαρχείο μέχρι την αδυναμία του παιδιού να πάει στο σχολείο εξαιτίας κάποιας ακραίας μορφής άγχους, όπως είναι η σχολική φοβία. Ως όρος χρησιμοποιείται συνήθως ως συνώνυμο της σχολικής φοβίας ή για παιδιά και εφήβους με μακρόχρονη απουσία από το σχολείο και χωρίς προφανή πολλές φορές αιτία που να δικαιολογεί την απουσία αυτή. Μιλάμε για ύπαρξη σχολικής άρνησης όταν: . Το παιδί απουσιάζει παντελώς από το σχολείο ή πηγαίνει στο σχολείο αλλά κατόπιν επιστρέφει στο σπίτι. Φθάνει αργά στο σχολείο ή πηγαίνει αφού όμως πρώτα έχει κλάψει, έχει αρνηθεί να πάει και έχει προκαλέσει μεγάλη ένταση στο σπίτι. Επιδεικνύει συμπεριφορές που υποδηλούν ανησυχία και ένταση, κλαίει και προσπαθεί να πείσει τους γονείς να του επιτρέψουν να παραμείνει στο σπίτι. . Η σχολική φοβία αφορά σε έναν τρόμο παιδιών, μικρότερης ηλικίας κυρίως, για το σχολείο που δεν έχει να κάνει με το σχολείο αυτό καθαυτό αλλά, συνήθως, με ένα τεράστιο άγχος να αποχωρισθούν τη μητέρα τους. . Στην περίπτωση της σχολικής φοβίας και μέχρι τη στιγμή της εμφάνισης του προβλήματος, το παιδί νιώθει καλά, θέλει να πηγαίνει στο σχολείο και δεν έχει κάποια ιδιαίτερη δυσκολία με τα μαθήματα. Συνήθως, πρόκειται για παιδιά που δείχνουν πως είναι καλά προσαρμοσμένα, με καλές σχέσεις με δασκάλους και φίλους και χωρίς μαθησιακές δυσκολίες. Αυτό που συμβαίνει συχνά σε μια τέτοια περίπτωση είναι οι μεν γονείς να θεωρούν ως αιτία της σχολικής άρνησης του παιδιού τους την ύπαρξη προβλημάτων στο σχολείο, για τα οποία το προσωπικό αδιαφορεί ή δεν μπορεί να επιλύσει, το δε προσωπικό να πιστεύει ακριβώς το αντίθετο. Έτσι, εύκολα μπορεί να δημιουργηθεί μια αμοιβαία καχυποψία και έλλειψη εμπιστοσύνης μεταξύ γονιών και εκπαιδευτικών που να περιπλέξει ακόμα περισσότερο τα πράγματα και να κάνει ακόμα δυσκολότερη την επίλυση του προβλήματος. Άλλες φορές, αυτό που συμβαίνει είναι να ακολουθεί ο γονιός το παιδί στο σχολείο και αυτό να μην τον αφήνει να φύγει. Αυτό έχει συχνά ως αποτέλεσμα την αναγκαστική παραμονή του γονιού στο σχολείο -ίσως και μέσα στην τάξη- μέχρι το τέλος των μαθημάτων, κάτι που επιβαρύνει συναισθηματικά όχι μόνο τον ίδιο αλλά και τον εκπαιδευτικό που θα πρέπει να έχει καθημερινά στην τάξη του ένα άλλο ενήλικο άτομο. Εξαιτίας αυτού, προβλήματα μπορεί να δημιουργηθούν, επίσης, και με την εργασία του γονιού. Παίρνοντας υπόψη την αποφασιστική συμβολή του σχολείου στην εξέλιξη παιδιών και εφήβων -όχι μόνο γνωσιακά αλλά και όσον αφορά στην κοινωνικοποίηση και στην προετοιμασία τους για την είσοδό τους στον κόσμο των ενηλίκων-, η αυξανόμενη συχνότητα εμφάνισης του προβλήματος είναι ιδιαίτερα ανησυχητική, η δε αναγκαιότητα μιας αποτελεσματικής και άμεσης αντιμετώπισής του ιδιαίτερα σημαντική. Πάντως, ο όρος «σχολική φοβία» τείνει να εξαλειφθεί καθώς δεν παρέχει περισσότερες πληροφορίες από τον όρο «σχολική άρνηση» που φαίνεται να επικρατεί στη διεθνή βιβλιογραφία και κλινική πράξη. Μορφές σχολικής άρνησης Αναφέρονται τρεις μορφές σχολικής άρνησης, αναλόγως με τη διάρκειά της: . Η αυτοθεραπευόμενη: μια ηπιότερη μορφή σχολικής άρνησης που εξαφανίζεται μέσα σε διάστημα 2 περίπου εβδομάδων, μερικές φορές με τη βοήθεια γονιών, δασκάλων ή άλλων ατόμων του άμεσου περιβάλλοντος του παιδιού. . Η οξεία: που μπορεί να διαρκέσει από 2 εβδομάδες έως και ένα έτος. . Η χρόνια: που διαρκεί περισσότερο από ένα έτος. Διάκριση ανάμεσα σε σχολική άρνηση/φοβία και σκασιαρχείο Η σχολική άρνηση/φοβία θα πρέπει να διαχωρίζεται από το σκασιαρχείο που είναι μια ιδιαίτερη μορφή σχολικής άρνησης και με άλλα χαρακτηριστικά. Οι μεταξύ τους διαφορές είναι οι εξής : Συχνότητα εμφάνισης - συνύπαρξη με άλλες διαταραχές - συνέπειες Η συνήθης ηλικία εμφάνισης/έναρξης της σχολικής άρνησης είναι μεταξύ 10-13 ετών περίπου. Σε περίπτωση έναρξης σε μεγαλύτερη ηλικία, τότε τα προβλήματα που την πυροδοτούν είναι πολύ σοβαρότερα και πιο σύνθετα. Τα ποσοστά της σχολικής άρνησης ποικίλουν αναλόγως με τον ορισμό που της δίδεται. Πάντως, ένα πιθανό ποσοστό φαίνεται να είναι το 5% περίπου των παιδιών της μέσης εκπαίδευσης, στις μεγαλουπόλεις. Η κατανομή ανάμεσα στα δύο φύλα είναι περίπου η ίδια. Δεν υπάρχει κάποια διαφορά μεταξύ παιδιών οικογενειών με διαφορετική κοινωνικο-οικονομική κατάσταση. Οι συνηθέστερες ψυχιατρικές διαταραχές που μπορεί να συνυπάρχουν με τη σχολική άρνηση είναι: κατάθλιψη, γενικευμένη αγχώδης διαταραχή, κοινωνική φοβία, κρίσεις πανικού, άγχος αποχωρισμού, διαταραχή σωματικής δυσμορφίας (εμμονή στις σωματικές ατέλειες), νευροψυχιατρικές διαταραχές (Διαταραχή Ελλειμματικής προσοχής/υπερκινητικότητας, σύνδρομο Asperger, διαταραχές του αυτιστικού φάσματος, σύνδρομο Tourette), εθισμός στο διαδίκτυο, μαθησιακές δυσκολίες κ.ά. Οι μακροπρόθεσμες συνέπειες της σχολικής άρνησης είναι η ανεργία, ελλιπής/καμία εκπαίδευση μετά τη μέση εκπαίδευση, κοινωνικές δυσκολίες και αυξημένος κίνδυνος για εμφάνιση ψυχικής ασθένειας. Τα πρώτα συμπτώματα και τα κύρια χαρακτηριστικά του παιδιού Στις περισσότερες περιπτώσεις, το πρώτο σύμπτωμα είναι η προσπάθεια του παιδιού να παραμείνει στο σπίτι, επικαλούμενο συνήθως κάποιο σωματικό ενόχλημα, όπως, πόνος στο κεφάλι, στην κοιλιά, στο λαιμό, τάση για έμετο κ.ά. Όταν αυτό αρχίζει να συμβαίνει επαναλαμβανόμενα, τότε σημαίνει πως έχει αρχίσει να εγκαθιδρύεται μια συμπεριφορά σχολικής άρνησης που θα πρέπει να αντιμετωπισθεί άμεσα. Άλλες πιθανές πρώτες ενδείξεις μπορεί να είναι: συχνά τηλεφωνήματα στους γονείς, συμπεριφορές έντασης και ανησυχίας, απουσίες από το μάθημα της γυμναστικής, παραβατική συμπεριφορά. Τα κύρια χαρακτηριστικά των παιδιών με σχολική φοβία είναι: 1. Οξείας μορφής άγχος, έντονος φόβος, μυϊκή ένταση, ατολμία 2. Έντονη θέληση, κυριαρχική και χειριστική στάση απέναντι στους γονείς 3. Κατάθλιψη, απόγνωση, θλίψη 4. Μη ρεαλιστική εικόνα εαυτού, αίσθημα παντοδυναμίας Αφορμές και αιτιολογία Οι συνηθέστεροι λόγοι που αναφέρονται ως αφορμές πυροδότησης μιας σχολικής άρνησης είναι οι εξής: . Νέο σχολείο, αλλαγή δασκάλου ή τάξης . Σοβαρά οικογενειακά γεγονότα (θάνατος, ασθένεια, χωρισμός, κρίση στη σχέση των γονιών) . Ασθένεια του ίδιου του παιδιού (όχι απαραίτητα σοβαρή) . Μετακόμιση της οικογένειας σε άλλο μέρος . Διάφορα γεγονότα στο σχολείο που τρομοκράτησαν/πρόσβαλαν το παιδί Είναι αξιοσημείωτο πως αρκετοί ερευνητές αναφέρουν πως δεν βρέθηκε κάποια συγκεκριμένη αφορμή σε ένα ποσοστό 42% περίπου των περιπτώσεων σχολικής άρνησης. Θα πρέπει να τονισθεί από την αρχή πως δεν υπάρχουν απλές ή μεμονωμένες αιτίες που οδηγούν σε σχολική άρνηση αλλά σύνθετες αλληλεπιδράσεις μεταξύ διαφόρων ατομικών, οικογενειακών και κοινωνικών αιτιολογικών παραγόντων, συμπεριλαμβανομένου φυσικά και του σχολείου, που εξελίσσονται σε βάθος χρόνου. Οι αιτίες που μπορεί να οδηγήσουν σε σχολική άρνηση είναι πολλές, από διάφορες νευροψυχιατρικές διαταραχές μέχρι σοβαρά οικογενειακά προβλήματα και κακές σχολικές συνθήκες. Για παράδειγμα, το παιδί μπορεί να νιώθει άγχος ή φόβο, να μην τολμά να αφήσει μόνο στο σπίτι ένα γονιό που έχει κατάθλιψη ή που κάνει χρήση ουσιών ή αλκοόλ, να έχει σοβαρά προβλήματα στη σχέση του με συμμαθητές/εκπαιδευτικό προσωπικό, να αισθάνεται ανεπάρκεια σε κάποιους τομείς και να προτιμά να μην πηγαίνει στο σχολείο παρά να εκτεθεί στα μάτια των συμμαθητών ή του εκπαιδευτικού προσωπικού κ.ά. Οι σημαντικότερες αιτίες εμφάνισης της σχολικής άρνησης είναι: . Ψυχοκοινωνικοί παράγοντες . Ελλιπής υποστήριξη από το σπίτι όσον αφορά στο σχολείο . Νευροψυχιατρικές διαταραχές . Άλλου είδους αναπηρίες . Συναισθηματικές δυσκολίες, όπως άγχος, κατάθλιψη κ.ά. . Έλλειψη στήριξης από το σχολείο ή από άλλες πηγές . Προσβλητική συμπεριφορά προς το παιδί από εκπαιδευτικούς ή συμμαθητές Αντιμετώπιση Η σχολική άρνηση αποτελεί σαφή ένδειξη πως το παιδί δεν νιώθει καλά και πως το σχολείο -όπως και άλλοι συνυπεύθυνοι (γονείς, κοινωνικές υπηρεσίες)- δεν έχουν καταφέρει να επισημάνουν έγκαιρα τα προβλήματα του παιδιού και να του δώσουν την αναγκαία στήριξη και βοήθεια. Η διεθνής έρευνα δείχνει πως η αντιμετώπιση του προβλήματος απαιτεί μεγάλη και συχνά μακρόχρονη προσπάθεια με όλο τον περίγυρο του παιδιού ώστε να δημιουργηθούν σταθερές σχέσεις ανάμεσα σε σχολείο, παιδί και οικογένεια που να αποπνέουν μια αίσθηση ελέγχου, ασφάλειας και προβλεψιμότητας η οποία έλειπε. Μια αποτελεσματική αντιμετώπιση του προβλήματος θα πρέπει να συμπεριλαμβάνει τις εξής προϋποθέσεις: - Διερεύνηση των αιτιών της σχολικής άρνησης του παιδιού - Καλή συνεργασία με την οικογένεια και στήριξή της - Προσαρμογή του εκπαιδευτικού προγράμματος του παιδιού σύμφωνα με τις ανάγκες του και δημιουργία σταθερών ρουτινών - Ιδιαίτερα σημαντική είναι η διασφάλιση μιας καλής, φιλικής, ενθαρρυντικής, στηρικτικής και με ενδιαφέρον προς το παιδί στάσης και αντιμετώπισής του από το εκπαιδευτικό προσωπικό Επίλογος Σχεδόν πάντα -τουλάχιστον στη χώρα μας- η σχολική άρνηση εξατομικεύεται, περιορίζεται στο οικογενειακό περιβάλλον του παιδιού, που συχνά ενοχοποιείται, και θεωρείται ως έκφραση της ελλιπούς κοινωνικής προσαρμογής του παιδιού/εφήβου, των διαφόρων ψυχοσυναισθηματικών δυσκολιών του και της ανεπάρκειας των γονιών του να το διαπαιδαγωγήσουν «σωστά». Αυτό είναι η μία όψη του νομίσματος ή μία οπτική ανάμεσα σε διάφορες άλλες. Η σχολική άρνηση, όπως και πολλές άλλες δυσκολίες παιδιών σχολικής ηλικίας, μπορεί να αποτελεί και έκφραση διαμαρτυρίας απέναντι σε ένα σχολείο και εκπαιδευτικό σύστημα που δεν είναι σε θέση να εμπνεύσει και να δώσει -τουλάχιστον σε ένα σεβαστό ποσοστό παιδιών, αν όχι σε όλα- τη χαρά της μάθησης. Μπορεί ακόμα να αποτελεί μια δικαιολογημένη αντίδραση απέναντι σε ένα σχολείο/εκπαιδευτικό σύστημα που όχι μόνο δεν ικανοποιεί επαρκώς, αλλά και που αγνοεί συστηματικά τις πραγματικές ανάγκες των παιδιών που καλείται να εκπαιδεύσει και να διαπαιδαγωγήσει. Μία σημαντική παράμετρος για την επίτευξη αυτού του στόχου είναι η επιμόρφωση και ευαισθητοποίηση του εκπαιδευτικού προσωπικού γύρω από τέτοιου είδους θέματα και η ύπαρξη κοινωνικών δομών που να μπορούν να κινητοποιηθούν άμεσα και να στηρίξουν παιδί, σχολείο και οικογένεια. Σάββας Ν. Σαλπιστής, Ph.D., Κλινικός Ψυχολόγος - Ψυχοθεραπευτής Κλινικός Ψυχολόγος Πανεπιστημίου Στοκχόλμης Διπλωματούχος Ψυχοθεραπευτής Βασιλικού Ιατροχειρουργικού Ινστιτούτου Karolinska Στοκχόλμης ________ Orasi mailing list για την διαγραφή σας από αυτή την λίστα στείλτε email στην διεύθυνση orasi-requ...@hostvis.net και στο θέμα γράψτε unsubscribe Για να στείλετε ένα μήνυμα και να το διαβάσουν όλοι οι συνδρομητές της λίστας στείλτε email στην διεύθυνση Orasi@hostvis.net διαβάστε τι συζητά αυτή η λίστα http://hostvis.net/mailman/listinfo/orasi_hostvis.net Για το αρχείο της λίστας http://www.mail-archive.com/orasi@hostvis.net/ Εναλλακτικό αρχείο: http://hostvis.net/pipermail/orasi_hostvis.net/ παλαιότερο αρχίο (έως 25/06/2011) http://www.freelists.org/archives/orasi __________ NVDA δωρεάν αναγνώστης οθόνης ένα πρόγραμμα ανοιχτού λογισμικού http://www.nvda-project.org/ _____________ Τα ηχογραφημένα βιβλία με φυσική φωνή που ανεβαίνουν στις βιβλιοπροτάσεις προσφέρονται από τις βιβλιοθήκες που λειτουργούν οι φορείς των τυφλών ____________
