[Orasi] Είμαστε όσο ελεύθεροι νομίζουμε ότι είμαστε;
Είμαστε όσο ελεύθεροι νομίζουμε ότι είμαστε; Η αυτοματοποιημένη απάντηση είναι ναι. Νιώθουμε ελεύθεροι γιατί θεωρούμε το σύστημα που μας περιβάλλει ελεύθερο. Και ενώ αυτό μας δίνει το δικαίωμα να εκφραζόμαστε, να αποφασίζουμε, να ενεργούμε και να νιώθουμε ελεύθεροι, αδυνατούμε να αντιληφθούμε ότι υπάρχει μία εσωτερική φυλακή, επιβαλλόμενη από ένα δικτατορικό καθεστώς. Μία πιο επεξεργασμένη ματιά, θα διακρίνει ότι έχουμε εκπαιδευθεί στη διαστρεβλωμένη αντίληψη της ελευθερίας: ορισμένη με κοινωνικούς και πολιτικούς όρους, σαν κάτι που συμβαίνει έξω από εμάς και περιμένουμε να μας προσεγγίσει για να μας επιτρέψει να είμαστε ελεύθεροι. Η έννοια της ανθρώπινης ελευθερίας έχει απασχολήσει αιώνες τώρα ψυχολόγους και φιλοσόφους. Αποτυπώσεις της συναντάμε στα αρχαία ελληνικά χρόνια με την διονυσιακή-ορφική θρησκεία, πολύ διαδεδομένη μεταξύ του απλού λαού, η οποία διακήρυττε ότι η ψυχή είναι a priori αμαρτωλή και φυλακισμένη μέσα στο σώμα, ορίζοντας έναν ανελεύθερο άνθρωπο, περιμένοντας τη μετεμψύχωσή της μετά το θάνατο ως ελευθερία - ιδέα που υιοθετήθηκε αργότερα από την ιουδαιο-χριστιανική κληρονομιά. Στην πορεία της ανθρωπότητας, υπαρξιστές φιλόσοφοι όπως ο Kierkegaard, ο Sartreκαι ο Nietzscheάγγιξαν την ελευθερία του ανθρώπου μέσα από την υποκειμενικότητά του και τις επιλογές του και ψυχολόγοι όπως ο Freud διετύπωσαν αιτιοκρατικές θέσεις, που ανέφεραν ότι ο άνθρωπος είναι αποτέλεσμα εσωτερικών ορμών και ενστίκτων. Επομένως, είμαστε ελεύθεροι ή οργανισμοί προκαθορισμένοι από γονίδια, ασυνείδητες ορμές και εξωτερικά ερεθίσματα που στην πορεία μεταλλάσσονται σε σκέψεις, συναισθήματα και συμπεριφορές για να μας προσφέρουν μία υποκειμενικοποίηση της αντικειμενικότητας του κόσμου; Σύμφωνα με τους φιλοσόφους του υπαρξισμού η ύπαρξη αναδύεται δυναμικά στον κόσμο από την ανυπαρξία και ως εκ τούτου δεν μπορεί να περιοριστεί σε ένα σύνολο καθοριστικών αιτιών. Από αυτή την άποψη, η ελευθερία δεν αποτελεί ένα συμπλήρωμα της ύπαρξης αλλά της ουσίας της. Ο Sartre αναφέρει: «Ο άνθρωπος δεν υπάρχει πρώτα για να είναι ελεύθερος μετά. Δεν υπάρχει καμία διαφορά ανάμεσα στην ύπαρξη ενός ανθρώπου και στην ελεύθερη ύπαρξή του». Μήπως όμως τη σημερινή εποχή, ζούμε την ψευδαίσθηση της ελευθερίας; Η ελευθερία μας καθορίζεται τόσο από τις επιλογές που μας δίνονται ως de facto μέσα από το σύστημα στο οποίο ζούμε, όσο και από το νόημα που κάνουν αυτές οι επιλογές στα παρελθοντικά μας βιώματα. Και ενώ νιώθουμε ότι μπορούμε να εκφραστούμε ελεύθερα, μπαίνουμε σε ένα φαύλο κύκλο επίδρασης από το εξωτερικό σύστημα που συνεχώς τρέφει τις δοτές βιωματικές εμπειρίες και μας βάζει σε μία στυγνή επανάληψη. Σε μία άλλη εκδοχή της σύγχρονης ελευθερίας, δεν έχουμε συναίσθηση των βιωμάτων μας οπότε αφήνουμε αφιλτράριστη την εξωτερική ελευθερία να διεισδύσει μέσα μας και να κυριαρχήσει. Αφού δεν γνωρίζουμε τα πραγματικά δυναμικά μας, εμπιστευόμαστε το εξωτερικό ερέθισμα που το βιώνουμε ως ελευθερία. Έτσι, οι επιλογές μας στο εδώ και τώρα έχουν αφετηρία ένα συνειρμικό αυθορμητισμό που έχει τις ρίζες του σε παρελθοντικές εμπειρίες. Γιατί δεν επιλέγουμε να είμαστε ελεύθεροι; Σύμφωνα με τον Rollo May, μπορούμε είτε να ασκούμε την ελεύθερη βούλησή μας και να βιώνουμε φυσιολογικό άγχος είτε να μην την ασκούμε και να νιώθουμε ένοχοι. Προφανώς, δεν είναι εύκολο να είναι κανείς άνθρωπος, γιατί αυτή η σύγκρουση μεταξύ άγχους και ενοχής είναι μόνιμο μοτίβο στην ανθρώπινη ύπαρξη: «Η σύγκρουση είναι μεταξύ της ανάγκης κάθε ανθρώπου να αγωνισθεί για αυξημένη αυτοσυνείδηση, ωριμότητα, ελευθερία και υπευθυνότητα και της τάσης του να παραμείνει παιδί και να γαντζωθεί στην προστασία των γονέων ή των γονεϊκών υποκαταστάτων». (May, 1953) Η επιλογή της ελευθερίας, δεν έρχεται όμως χωρίς κόστος. Την ώρα που στεκόμαστε μπροστά στο δικαίωμα της ελευθερίας, βρισκόμαστε ενώπιον δύο επιλογών που κυριαρχούνται από διαφορετικά συναισθήματα: από την μία υπάρχει η σιγουριά της επιλογής βάσει του παρελθόντος, ακόμα και αν επιφέρει αποτελέσματα στασιμότητας και ματαιότητας και από την άλλη το άγχος και ο φόβος της ευθύνης για κάτι καινούριο. Δεν είναι παράδοξο που οι περισσότεροι επιλέγουμε το πρώτο καθώς προσφέρει ασφάλεια. Αρχικά νιώθουμε όμορφα για την επιστροφή της επιλογής σε γνώριμα μονοπάτια, ώσπου να έρθει η ώρα της σύγκρουσης διότι αντιλαμβανόμαστε ότι πρόκειται για μία αντίδραση που ζορίζει. Τότε είναι που το συναίσθημα της ασφάλειας δίνει τη θέση του στο άγχος. Πώς θα επιτύχουμε να κάνουμε αυτό που θέλουμε, αφού δεν το έχουμε κάνει ποτέ; Εδώ είναι που παίρνουμε τη βοήθεια του υπερφυσικού (πώς λέμε τη βοήθεια του κοινού, κάτι παρόμοιο). Ένα από τα πλέον συνήθη μέσα άμυνας ενάντια στην απειλή της ενοχής και της υπαιτιότητας είναι η μετάθεση της ευθύνης για μία πράξη σε κάτι εξωτερικό. Για παράδειγμα μπορεί να θεωρήσουμε υπεύθυνους άλλους ανθρώπους για τις επιλογές που έχουμε κάνει οι ίδιοι, χαρακτηρίζοντας τους εαυτούς μας αθώα θύματα πράξεων των άλλων. Επίσης τείνουμε να θεωρήσουμε τους κοινωνικούς θεσμούς υπ
[Orasi] Είμαστε όσο ελεύθεροι νομίζουμε ότι είμαστε;
Είμαστε όσο ελεύθεροι νομίζουμε ότι είμαστε; Η αυτοματοποιημένη απάντηση είναι ναι. Νιώθουμε ελεύθεροι γιατί θεωρούμε το σύστημα που μας περιβάλλει ελεύθερο. Και ενώ αυτό μας δίνει το δικαίωμα να εκφραζόμαστε, να αποφασίζουμε, να ενεργούμε και να νιώθουμε ελεύθεροι, αδυνατούμε να αντιληφθούμε ότι υπάρχει μία εσωτερική φυλακή, επιβαλλόμενη από ένα δικτατορικό καθεστώς. Μία πιο επεξεργασμένη ματιά, θα διακρίνει ότι έχουμε εκπαιδευθεί στη διαστρεβλωμένη αντίληψη της ελευθερίας: ορισμένη με κοινωνικούς και πολιτικούς όρους, σαν κάτι που συμβαίνει έξω από εμάς και περιμένουμε να μας προσεγγίσει για να μας επιτρέψει να είμαστε ελεύθεροι. Η έννοια της ανθρώπινης ελευθερίας έχει απασχολήσει αιώνες τώρα ψυχολόγους και φιλοσόφους. Αποτυπώσεις της συναντάμε στα αρχαία ελληνικά χρόνια με την διονυσιακή-ορφική θρησκεία, πολύ διαδεδομένη μεταξύ του απλού λαού, η οποία διακήρυττε ότι η ψυχή είναι a priori αμαρτωλή και φυλακισμένη μέσα στο σώμα, ορίζοντας έναν ανελεύθερο άνθρωπο, περιμένοντας τη μετεμψύχωσή της μετά το θάνατο ως ελευθερία - ιδέα που υιοθετήθηκε αργότερα από την ιουδαιο-χριστιανική κληρονομιά. Στην πορεία της ανθρωπότητας, υπαρξιστές φιλόσοφοι όπως ο Kierkegaard, ο Sartreκαι ο Nietzscheάγγιξαν την ελευθερία του ανθρώπου μέσα από την υποκειμενικότητά του και τις επιλογές του και ψυχολόγοι όπως ο Freud διετύπωσαν αιτιοκρατικές θέσεις, που ανέφεραν ότι ο άνθρωπος είναι αποτέλεσμα εσωτερικών ορμών και ενστίκτων. Επομένως, είμαστε ελεύθεροι ή οργανισμοί προκαθορισμένοι από γονίδια, ασυνείδητες ορμές και εξωτερικά ερεθίσματα που στην πορεία μεταλλάσσονται σε σκέψεις, συναισθήματα και συμπεριφορές για να μας προσφέρουν μία υποκειμενικοποίηση της αντικειμενικότητας του κόσμου; Σύμφωνα με τους φιλοσόφους του υπαρξισμού η ύπαρξη αναδύεται δυναμικά στον κόσμο από την ανυπαρξία και ως εκ τούτου δεν μπορεί να περιοριστεί σε ένα σύνολο καθοριστικών αιτιών. Από αυτή την άποψη, η ελευθερία δεν αποτελεί ένα συμπλήρωμα της ύπαρξης αλλά της ουσίας της. Ο Sartre αναφέρει: «Ο άνθρωπος δεν υπάρχει πρώτα για να είναι ελεύθερος μετά. Δεν υπάρχει καμία διαφορά ανάμεσα στην ύπαρξη ενός ανθρώπου και στην ελεύθερη ύπαρξή του». Μήπως όμως τη σημερινή εποχή, ζούμε την ψευδαίσθηση της ελευθερίας; Η ελευθερία μας καθορίζεται τόσο από τις επιλογές που μας δίνονται ως de facto μέσα από το σύστημα στο οποίο ζούμε, όσο και από το νόημα που κάνουν αυτές οι επιλογές στα παρελθοντικά μας βιώματα. Και ενώ νιώθουμε ότι μπορούμε να εκφραστούμε ελεύθερα, μπαίνουμε σε ένα φαύλο κύκλο επίδρασης από το εξωτερικό σύστημα που συνεχώς τρέφει τις δοτές βιωματικές εμπειρίες και μας βάζει σε μία στυγνή επανάληψη. Σε μία άλλη εκδοχή της σύγχρονης ελευθερίας, δεν έχουμε συναίσθηση των βιωμάτων μας οπότε αφήνουμε αφιλτράριστη την εξωτερική ελευθερία να διεισδύσει μέσα μας και να κυριαρχήσει. Αφού δεν γνωρίζουμε τα πραγματικά δυναμικά μας, εμπιστευόμαστε το εξωτερικό ερέθισμα που το βιώνουμε ως ελευθερία. Έτσι, οι επιλογές μας στο εδώ και τώρα έχουν αφετηρία ένα συνειρμικό αυθορμητισμό που έχει τις ρίζες του σε παρελθοντικές εμπειρίες. Γιατί δεν επιλέγουμε να είμαστε ελεύθεροι; Σύμφωνα με τον Rollo May, μπορούμε είτε να ασκούμε την ελεύθερη βούλησή μας και να βιώνουμε φυσιολογικό άγχος είτε να μην την ασκούμε και να νιώθουμε ένοχοι. Προφανώς, δεν είναι εύκολο να είναι κανείς άνθρωπος, γιατί αυτή η σύγκρουση μεταξύ άγχους και ενοχής είναι μόνιμο μοτίβο στην ανθρώπινη ύπαρξη: «Η σύγκρουση είναι μεταξύ της ανάγκης κάθε ανθρώπου να αγωνισθεί για αυξημένη αυτοσυνείδηση, ωριμότητα, ελευθερία και υπευθυνότητα και της τάσης του να παραμείνει παιδί και να γαντζωθεί στην προστασία των γονέων ή των γονεϊκών υποκαταστάτων». (May, 1953) Η επιλογή της ελευθερίας, δεν έρχεται όμως χωρίς κόστος. Την ώρα που στεκόμαστε μπροστά στο δικαίωμα της ελευθερίας, βρισκόμαστε ενώπιον δύο επιλογών που κυριαρχούνται από διαφορετικά συναισθήματα: από την μία υπάρχει η σιγουριά της επιλογής βάσει του παρελθόντος, ακόμα και αν επιφέρει αποτελέσματα στασιμότητας και ματαιότητας και από την άλλη το άγχος και ο φόβος της ευθύνης για κάτι καινούριο. Δεν είναι παράδοξο που οι περισσότεροι επιλέγουμε το πρώτο καθώς προσφέρει ασφάλεια. Αρχικά νιώθουμε όμορφα για την επιστροφή της επιλογής σε γνώριμα μονοπάτια, ώσπου να έρθει η ώρα της σύγκρουσης διότι αντιλαμβανόμαστε ότι πρόκειται για μία αντίδραση που ζορίζει. Τότε είναι που το συναίσθημα της ασφάλειας δίνει τη θέση του στο άγχος. Πώς θα επιτύχουμε να κάνουμε αυτό που θέλουμε, αφού δεν το έχουμε κάνει ποτέ; Εδώ είναι που παίρνουμε τη βοήθεια του υπερφυσικού (πώς λέμε τη βοήθεια του κοινού, κάτι παρόμοιο). Ένα από τα πλέον συνήθη μέσα άμυνας ενάντια στην απειλή της ενοχής και της υπαιτιότητας είναι η μετάθεση της ευθύνης για μία πράξη σε κάτι εξωτερικό. Για παράδειγμα μπορεί να θεωρήσουμε υπεύθυνους άλλους ανθρώπους για τις επιλογές που έχουμε κάνει οι ίδιοι, χαρακτηρίζοντας τους εαυτούς μας αθώα θύματα πράξεων των άλλων. Επίσης τείνουμε να θεωρήσουμε τους κοινωνικούς θεσμούς υπ
