Minela kolejna rocznica powstania w warszawskim gettcie. W dzisiejszym
"Magazynie Gazety" mozemy przeczytac wywiad Joanny Szczesnej z Markiem
Edelmanem. Oto jego fragment.
Izabella
* * *
- Co roku, gdy zbliza sie kwiecien, przychodza do Ciebie dziennikarze
i pytaja o powstanie w getcie. Nie meczy Cie opowiadanie wciaz na
te same pytania ?
* Kiedy skonczyla sie wojna, w ktorej zginelo 40 mln ludzi, w tym 6 mln
Zydow, pomyslalem: Europa tak sie zhanbila, ze nic takiego nie moze
sie juz wiecej powtorzyc. Tymczasem co sie okazalo ? Wchodzimy w XXI
wiek, a ludobojstwo z powodow ideologicznych i rasowych wcale nie
zniknelo. Kambodza, Biafra, Somalia, Ruanda... Dzis w Kosowie, w sa-
mym sercu Europy, tej samej Europy, ktora patrzyla na zaglade Zydow,
znow morduje sie ludzi.
Dla mnie obchody rocznicy powstania w getcie, mowienie o tym, ma tylko
jeden sens: przypominanie swiatu, ze ludobojstwo jest zbrodnia prze-
ciwko samej istocie czlowieczenstwa i ze nie mozna byc bezkarnie obo-
jetnym swiadkiem, bo wychodzi sie z tego okaleczonym. Dlatego dla
dobra nas samych nie powinnismy patrzec na dzisiejsze zbrodnie w mil-
czeniu, tak jak patrzono przed laty na Holocaust. Musi powstac jakis
ruch, zdolny wymuszac na rzadach demokratycznej, sytej Europy czynne
przeciwstawianie sie ludobojstwu i pomaganie ofiarom.
- Skoro zatem mozesz i chcesz przypomniec o tym raz jeszcze, opowiedz
o warszawskim getcie, w ktorym byles az do jego ostatnich dni.
* Powstalo w 1940 roku, ale moment zamkniecia murow padl na dobrze
przygotowany grunt. Niemcy polityke terroru, ponizania Zydow i ponie-
wierania ich godnosci prowadzili od poczatku wojny. Wezmy taki obrazek:
lapia Zyda na ulicy, stawiaja na beczce, obcinaja mu wielkimi nozycami
pejsy i brode, a zebrana gawiedz sie smieje. To w tamtych czasach
byl zupelnie normalny widok, komiczna, cyrkowa scena.
Ale ten czlowiek, ktoremu obcieto pejsy, wychodzil z tego calkiem
inny. Rowniez ci, ktorzy na to patrzyli i sie smiali, tez juz nie byli
tacy sami jak przedtem. Po doswiadczeniu getta, obozu, po doswiadczeniu
ludobojstwa nikt i nic nie bylo takie jak przedtem. I kat, i ofiara,
i swiadek zostali wplatani w zbrodnie.
Jesli uswiadomisz sobie, ze na przestrzeni, gdzie wczesniej mieszkalo
jakies 120 tys. ludzi, pomieszczono ich pol miliona, ze racje zywnos-
ciowe wynosily 5 deka chleba dziennie i kilogram marmolady miesiecznie,
zrozumiesz, ze to wszystko - jeszcze zanim zaczeto strzelac i zabijac -
wymuszalo zmiane ludzkiej psychiki. Jednak trzeba powiedziec, ze na
dlugo przed wybuchem powstania w getcie byl opor.
Niemcy zabronili szkol - byly nielegalne szkoly, zakazali uniwersyte-
tow - byl nielegalny uniwersytet, nie pozwalali na koncerty - byly
nielegalne koncerty. Niemal w kazdym domu byly komitety, ktore przy-
gotowywaly zupy dla tych, ktorzy nie mieli co jesc. Ta wielka pomoc
spoleczna w getcie zorganizowana byla wylacznie wlasnymi silami.
Oczywiscie byli ludzie, ktorych niemiecki terror i warunki ekonomiczne
wpychaly w apatie. Bo jesli czlowiek nie ma co jesc, jesli z glodu
puchna mu nogi, to nie wskrzesze z siebie woli oporu.
Akcji eksterminacyjnej w getcie na kazdym kroku towarzyszyla nazistowska
propaganda. Pamietam na przyklad taki plakat z obrzydliwym pajakiem
z wielkim dziobem i napisem "Zyd". A takze hasla: "Zyd = wesz = tyfus".
Smiertelnosc w getcie wynosila co najmniej 5 tysiecy osob miesiecznie.
Gdyby Niemcy mieli wiecej cierpliwosci, gdyby sie tak nie spieszyli,
do konca wojny i tak nie byloby sladu po warszawskim getcie.
- Planowe wymordowanie calego narodu to pomysl tak szalony, ze trudno
sie dziwic, iz ludzie nie byli w stanie dopuscic do siebie tej mysli.
Nie wierzono w to na Zachodzie, nie chcieli wierzyc sami Zydzi. Jak
to sie stalo, ze Anielewicz, Twoi koledzy z Zydowskiej Organizacji
Bojowej, Ty sam, uwierzyliscie w te plany i zdecydowaliscie sie im
przeciwstawic ?
* Opor zbrojny byl konsekwencja oporu cywilnego, ktory mieszkancy getta
stawiali od poczatku. A dlaczego uwierzylismy ? Ktoregos dnia przyje-
chal do getta czlowiek, ktory uciekl z Belzca i opowiadal nam, co tam
bylo. Znalismy go, wiedzielismy, ze nie mogl klamac. Pozniej ruszyly
transporty z Warszawy do Treblinki i nikt nie wiedzial, dokad jada.
Poslalismy jednego z naszych ludzi za takim transportem. Trafil do
malego miasteczka kolo Treblinki, gdzie spotkal mezczyzne w bieliznie,
ktory juz rozebrany uciekl z obozu. To byl pracownik spoldzielni
mieszkaniowej na Zoliborzu. Nasz kolega przywiozl go z powrotem do
Warszawy. I ten czlowiek wszystko nam opowiedzial. Wydrukowalismy
wielkie plakaty z jego opowiescia.
Ale ludziom dalej bylo trudno uwierzyc. Bo jak uznac za mozliwe,
ze ktos chce w czasie wojny, kiedy sila robocza jest tak potrzebna,
zgladzic pol miliona darmowych robotnikow. Jesli glodni ludzie -
a w czasie pierwszych wywozek prawie wcale nie bylo szmuglu do
getta, wiec nie bylo jedzenia - przychodza na Umschlagplatz i przy
wejsciu do wagonu dostaja trzy kilogramy chleba i kilogram marmo-
lady, to mysla: "Przeciez gdyby mieli nas zabic, nie dawaliby tyle
jedzenia". W ten sposob najbardziej buntowniczy element z getta:
tragarze, zlodzieje, alfonsi, bandyci z ulicy Krochmalnej, ten
caly polswiatek potulnie ustawial sie w szeregi na rampie. "Daja
jesc, jedziemy do roboty, jestesmy silni, wszystko przetrzymamy"
- mowili.
- A Ty wiedziales, dokad odjezdzaja pociagi z Umschlagplatzu. Praco-
wales w szpitalu, miales mozliwosci, zeby wyciagnac czlowieka z
transportu. I musiales wybierac: ten jeden dostawal pewna szanse
na przezycie, reszta odjezdzala na smierc.
* Tak, mialem te mozliwosc. Moglem zostawic dwie, trzy osoby dziennie,
na Umschlagplatz spedzano kazdego dnia tysiace. Moglbym miec wyrzuty
sumienia, ze nie uratowalem tych tysiecy, ale co mialem robic ?
Inaczej moglem sobie tylko powiedziec: skoro nie moge uratowac wszy-
stkich, nie uratuje nikogo.
Zreszta, co to znaczylo w tamtych czasach "uratowac" ? To byla syzy-
fowa praca. Jednego dnia wyciagnalem nasza laczniczke z transportu,
za trzy dni znow ja zlapali i znow ja wyciagnalem, ale za trzecim
razem juz mi sie nie udawalo. Poza tym ja ich przeciez ratowalem do
niebezpiecznego dzialania, do smierci.
Ktoregos wieczoru widzialem taka scene: moja kolezanka ze szpitala
mogla wyprowadzic jedna dziewczyne, ktora byla jej przyjaciolka,
z ktora pracowala w podziemiu od czterech lat. Znalazla ja na strychu,
a obok niej lezala druga dziewczyna z matka. Ta matka miala w garsci
brylanty i mowila: "Wez brylanty i wez moje dziecko". I kogo ona
miala wziac ? W koncu zostaly brylanty i ta druga dziewczyna z matka.
Nielatwo jest wyrokowac, kto ma umrzec, a kto zyc. Ja postepowalem
wedle pewnej zasady. Wtedy nie mialem watpliwosci, gdybym je mial,
nie uratowalbym nikogo. Staralem sie ocalic tych, ktorych znalem,
ktorzy robili ze mna podziemna robote, bo uwazalem, ze jesli ich
uratuje, to sie dalej bedzie krecilo. Tak, wiedzialem, ze na ich
miejsce musi isc do transportu ktos inny. Z czlowiekiem, ktorego
wyciagasz z Umschlagplatzu, musisz miec jakis osobisty zwiazek,
zwlaszcza, ze to wcale nie bylo takie bezpieczne. Niejeden z tych,
ktorzy wyciagali ludzi, sam zostawal w wagonie, razem z tymi, kto-
rych probowal ocalic.
- Zaraz po wojnie opublikowales ksiazeczke "Getto walczy". Cieniutka,
pisana rzeczowym, dosc beznamietnym jezykiem sprawozdania.
* Tak, to byl raport z powstania w getcie, az do wyjscia kanalami
ostatnich zolnierzy Zydowskiej Organizacji Bojowej. Chcialem po
prostu - jako jeden z niewielu swiadkow, ktorzy przezyli - opo-
wiedziec, jak bylo. Bo ci, co przyjezdzali tu, do Polski, zeby to
opisywac, byli obcy. Oni nie rozumieli...
- Kim byli ci "oni" ?
* Syjonistami z Palestyny. Z nimi zwiazali sie moi przyjaciele z pow-
stania: Celina (Cywia Lubetkin, pozniej Cukiermanowa) i Antek (Icchak
Cukierman), ktory byl naszym delegatem po aryjskiej stronie. Oboje
potem znalezli sie w Izraelu.
- Odwiedziles ich tam w kibucu Bohaterow Getta. Nie miales im za zle,
ze wyjechali z Polski ?
* Celina z Antkiem zaraz po wojnie zaczeli organizowac wyjazdy Zydow
do Izraela. Nie mialem im tego za zle, ale nasze drogi sie rozeszly.
- Rozdielil Was stosunek do panstwa Izrael ?
* Wtedy, po wojnie, Syjonisci uwazali, ze im gorzej Zydom w Polsce, tym
lepiej, bo szybciej wyjada i szybciej wybija sie na wlasne panstwo.
Ben Gurion - prawdziwy nacjonalista - nie rozumial, dlaczego panstwo
Izrael nie moze powstac wlasnie dzieki temu, ze w Europie wymordowano
Zydow. A przeciez Panstwo Izrael powstalo w wyniku konfliktu miedzy-
narodowego...
- ...i wyrzutow sumienia swiata, ze milczal w obliczu Holocaustu.
* Nie wydaje mi sie, aby mocarstwa mialy sumienia. Chodzilo im raczej
o posiadanie lotniskowca na Bliskim Wschodzie. Chyba nikt nie watpi,
ze przeciez Izrael to dla panstw zachodnich taki wielki, bardzo
przydatny lotniskowiec.
- Z takim mysleniem musiales niezle napsuc krwi syjonistom.
* Ja ich nie zaczepialem. Nie chcialem wchodzic w rozgrywki partyjne,
nie chcialem sie spierac.
- Miales kiedykolwiek oficjalne kontakty z wladzami Izraela ?
* Tylko raz, kiedy premier Cimoszewicz pojechal do Izraela i zabral mnie,
zebym tam wspieral go w sprawie ustawy reprywatyzacyjnej. Oni mnie tam
nie lubia, nie zapraszaja. Zaprasza mnie jedynie diaspora zydowska.
- Syjonisci z bundowcami nie moga sie dogadac ?
* W getcie te podzialy na syjonistow i bundowcow nie mialy wiekszego
znaczenia. Wszyscy bylismy przyjaciolmi, ideologia nie wchodzila nam
w parade. Bund to byla partia socjalistyczna zydowskiego proletariatu,
nie tego wielko przemyslowego, ale niewykwalifikowanego, ubogiego,
uprawiajacego drobne rzemioslo, albo pracujacego za grosze w fabry-
kach. Bundowcy przed wojna mowili tak: "W Polsce zyje trzy miliony
Zydow i oni maja tutaj zyc, bo tutaj bedzie panstwo wolnosci. A tam,
w Palestynie, moze byc tylko wojna wewnetrzna i zewnetrzna".
I czyz to sie nie sprawdzilo ? Panstwo Izrael zawsze nie znosilo tego
bundowskiego stylu myslenia.
Napisalem "Getto walczy", bo chcialem oddac sprawiedliwosc Bundowi,
z ktorym bylem zwiazany przez tradycje rodzinna. Moja matka, repatrian-
tka z Homla, pelnila funkcje sekretarza kobiecej organizacji socjali-
stycznej, ja poszedlem do mlodziezowej organizacji bundowskiej, do
Cukunftu, co znaczy "Przyszlosc".
- Urodziles sie jeszcze w Homlu ?
* Cala moja rodzina i ze strony ojca, i matki to byli eserzy. Zgineli
w czasie rewolucji, wymordowani przez bolszewikow. Rodzice zdecydowali
sie wiec repatriowac wraz ze mna. Ale ja chyba nie powinienem sie
do tego Homla przyznawac, bo w 1945 roku sklamalem, podajac do metryki
jako miejsce urodzenia Warszawe. Zeby mnie nie repatriowali tam z po-
wrotem...
- Mysle, ze to klamstwo od dawna jest juz przedawnione. A w domu mowi-
les w jidysz czy po polsku ?
* Po rosyjsku. Zanim poszedlem do szkoly, mowilem po rosyjsku.
- Polskiego nauczyles sie dopiero w szkole ?
* Tak. Edukacje zreszta zaczalem pozno, od czwartej klasy. Wtedy tez
nauczylem sie po zydowsku, bo dzieci mowily po zydowsku i byly lekcje
zydowskiego. Ale czytac w jidysz nigdy sie dobrze nie nauczylem.
(C) Magazyn Gazety, 1999
