Kosovo i metohija - pitanja i odgovori Pred kraj dvadesetog veka albanska populacija na Kosovu i Metohiji rapidnim smanjenjem smrtnosti i odrzavanjem visokog nivoa nataliteta i fertiliteta ostvaruje najvisu biolosku reprodukciju i najnizu smrtnost u Evropi. Kada uzmemo u obzir sadejstvo demografskog cinioca sa politickim ciljevima albanskog secesionistickog pokreta i njegovim nastojanjem da sistematskim pritiskom na iseljavanje Srba i Crnogoraca i ostalih etnickih i socijalnih grupa koje se suprotstavljaju albanizaciji ostvari nacionalni program maksimalne homogenizacije (albanizacije) i politicki cilj secesije, onda je logicno, sto je prisilna homogenizacija (albanizacija) Kosovo i Metohija dostigla u najnovije vreme apsolutno najvisi stepen u celokupnoj dosadasnjoj etnickoj i demografskoj istoriji ove pokrajine.
U vezi s tom cinjenicom otvoreno je i dovedeno do praga trezvenog odlucivanja i stihijnog ponasanje nekoliko pitanja koja u sadasnjem kriticnom periodu tranzicije drzave i drustva Srbije imaju strategijski karakter i koja se bilateralno (Srbi - Albanci) i multilateralno (u balkanskim i evropskim relacijama) ne mogu sporazumno, kompromisno, dugorocno i odrzivo razresiti bez aktivnog angazovanja, arbitraze, garancije i materijalne podrske medunarodne zajednice. I to ne samo zbog svoje osobite specificne tezine, vec i zbog celokupnog ostalog neuralgicnog potencijala geopolitickog odnosa u centralnom i zapadnom Balkanu. Sa stanovista aktuelne demografske situacije, polarizovanog i disproporcionalnog demografskog razvitka i regionalizovane etnografske strukture, namecu se se sledeca pitanja sustinske prirode: PRVO PITANJE je da li realno stanje kompaktne albanizacije oko 70 odsto teritorije Kosova i Metohije i oko 90 odsto stanovnistva ove pokrajine predstavlja ireverzibilnu etnodemografsku strukturu, ili postoje izgledi povratka na stanje, odnosno meduetnicke proporcije, sa kraja 50-tih i pocetka 60-tih godina? Odgovor na ovo pitanje je da takvih izgleda objektivno nema, i to iz sledecih razloga: Brojcana disproporcija izmedu Albanaca, na jednoj, i Srba i Crnogoraca, na drugoj strani je ogromna; pocetkom 90-tih ona je iznosila 1.596 072 : 214.555, odnosno 81,6 odsto : 11,0 odsto i mogla se do ratnih dogadanja 1998/99. promeniti samo u smislu dalje predominacije albanske etnicke zajednice. Kod ove relacije ne uzimamo u obzir egzodus Srba i Crnogoraca 1999/2000, vec iskljucivo prirodnu komponentu demografskog rasta. Kako je ona izgledala u okrnjenoj poslednjoj dekadi XX veka (1991- 1997), govore sledeci podaci, najpre za drzavu Srbiju u celini: ukupan broj zivorodenih u periodu 1990 - 1997. iznosi 1.062.620; od toga Srba 572. 795 (53,9 odsto), Albanci 332.973 (31,3 odsto); ukupni broj umrlih 812.467, od cega Srbi 630.654 (77,6 odsto), Albanci 47.815 (5,9 odsto); prirodni prirastaj, ukupno 250.153, ali kod Srba nastupa bioloska depopulacija sa - 57.859, dok kod Albanaca apsolutni prirodni prirastaj iznosi 285.158! Da pogledamo jos samo prirodno kretanje stanovnistva 1997, u poslednjoj godini za koju mozemo uslovno ukazati na disproporciju prirodnog kretanja Srba i Albanaca. U toj godini je vitalna statistika zabelezila u Republici Srbiji ukupno 122.636 zivorodenih: Srba 67.241 (54,8 odsto), Albanaca 38.329 (31,3 odsto); umrlih ukupno 106.692, od toga Srba 84.689 (79,4 odsto), Albanaca 6.086 (5,7 odsto) prirodni prirastaj iznosi 15.944, ali je on kod Srba negativan - 17,448, a kod Albanaca iznosi 32.243. Na Kosovu i Metohiji je registrovano ukupno 42.920 zivorodenih, od toga Srba i Crnogoraca 3.944 (9,2 odsto), Albanaca 36.352 (84,7 odsto); broj umrlih iznosi 8.624, od toga Srba i Crnogoraca 2.203 (25,5 odsto), Albanaca 5.607 (65,0 odsto); prirodni prirastaj u toj granicnoj godini iznosi ukupno 34.296; Srbi i Crnogorci participiraju sa 1.741 (5,1 odsto), a Albanci sa 30.745 (89,6 odsto); razlika od 1.810 otpada na ostale nacionalnosti, ustvari na Muslimane, Rome i Turke. Dakle, kosovskometohijski Srbi i Crnogorci su tada bili jedina regionalna srpsko-crnogorska populacija sa pozitivnim prirodnim prirastajem u drzavi Srbiji! Medutim, koliko je god ova pojava bila ohrabrujuca za biolosko odrzanje srpskog naroda u Juznoj pokrajini, njen apsolutni i relativni efekat nije bio dovoljan za odrzanje onog udela Srba i Crnogoraca u nacionalnoj strukturi Pokrajine s kraja 80-tih i pocetka 90-tih godina, a da ne i govorimo o povratku na stanje od pre pedeset godina. Sa egzodusom Srba i Crnogoraca 1999/2000. ova reproduktivna komponenta je u najvecoj meri ponistena, sa malim izgledima obnavljanja i pod najoptimisticnijom pretpostavkom o povratku prognanih, iseljenih i izbeglih lica. DRUGO PITANJE obrazuje sa prethodnim funkcionalnu celinu i neposredno se tice sudbine lica izbeglih i prognanih sa Kosova i Metohije, kojih je samo u Centralnoj Srbiji i Vojvodini za period juni 1999. - april 2000. bilo 187.129 od toga je registrovano 141.396 Srba (75,6 odsto), 7.748 Crnogoraca (4,14 odsto), 4.265 Muslimana - uglavnom Goranaca (2,3 odsto), 19.551 Roma (10,45 odsto), 605 Egipcana (0,3 odsto), 305 Albanaca (0,2 odsto); nije se nacionalno izjasnilo 9.464 (5,2 odsto), ostalih 3.613 (1,9 odsto). Priredivaci ove registracije napominju da "raseljavanje sa Kosova i Metohije jenjava ali se jos odvija". Broj prognanih, izbeglih i raseljenih lica je stoga znatno veci od onog koji je registrovan zakljucno sa aprilom 2000. i iznosi prema nekim procenama 250.000. Njihov povratak u zavicaj je apsolutni imperativ misije medunarodne zajednice, norma i test elementarnih ljudskih prava. Taj imperativ podrazumeva i zahteva ne samo principijelnu saglasnost i konsenzus relevantnih interesnih strana, vec i konkretni program realizacije sa izgledima da bude ostvaren za sto krace vreme. Ne samo u principu i programski, vec i na delu, on predstavlja strategijsku komponentu drzavne i nacionalne politike Srbije u njenom kosovskometohijskom istorijskom, etnickom i kulturnom prostoru, a u kulturno-civilizacijskom, antropoloskom, psiholoskom i moralnom smislu cini predtekst ideje i cilja srpsko-albanskog istorijskog pomirenja cije je osnove postavio Branislav Krstic. Delatna realizacija tog programa i cilja je dugorocni proces koji se sastoji iz pojedinacnih slucajeva od kojih svaki ima posebnu specificnu tezinu na prakticnom, konkretnom polju. Povratak prognanika i izbeglica je jedini delotvorni put ka ostvarenju srpsko-albanskog pomirenja kao jedinstvenog istorijskog i civilizacijskog poduhvata. To je njegov nezamenljiv uslov, isto kao sto je povratnicki proces u funkciji normalizacije politickih odnosa izmedu Beograda i Pristine - kako bi se to u politickom zargonu reklo, ali i na regionalnom balkanskom i evropskom planu. Bez te osnovne komponente i podloge, koju utemeljuju konkretni slucajevi obnavljanja i normalizacije licnih, porodicnih i grupnih odnosa, problem normalizacije srpsko-albanskih odnosa svodi se iskljucivo na politicku sferu i razresavanje sukobljenih politickih i ekonomskih interesa. Kod toga treba narocito imati na umu da su prosla ona vremena kada su prognane i odseljene zamenjivali citavi talasi i struje doseljenika razlicite demografske snage, koji su doneke kriticne granice obnavljali srpsku etnicku komponentu i uporedo i sukcesivno ostvarivali albansku brojcanu predominaciju. Osim prognanih i raseljenih Srba i nesto Crnogoraca, na Kosovu i Metohiji sa te srpske i crnogorske strane skoro da nema ko drugi da se vrati, osim nekog malog broja ranije odseljenih koji su sacuvali vlasnistvo nad imanjem u zavicaju, a u novoj sredini stekli odredeni socijalni i ekonomski status. Motivi njihovog dolazenja i kontaktiranja sa zavicajem su retko kad povratnicki, te ne treba gajiti iluziju o stvarnoj mogucnosti nekog njihovog znacajnijeg povratka na Kosovo i u Metohiju. Uostalom, ovakvu ocenu potvrduje veoma slab ili skoro nikakav povratnicki pokret Srba i Crnogoraca iseljenih od 60-tih do 80-tih godina, zatim u vreme rada Jugoslovenskog programa za Kosovo (do pocetka 90-tih), i nadalje, u periodu preuzimanja vlasti od srpske administracije koja je izvela besmislenu i nehumanu akciju privremenog naseljavanja 20.179 srpskih izbeglica iz Hrvatske, Slavonije, BiH i Makedonije, rasporedujuci ih ne samo u mestima i krajevima sa znacajnijim udelom Srba, vec i po svim ostalim opstinama Kosmeta. TRECE PITANJE je po svom znacaju i konsekvencijama politickog, nacionalnog i teritorijalnog, te u osnovi geopolitickog karaktera. Ono se u samom pristupu moze postaviti na sledeci nacin: koja je alternativa zakljuccima i programskoj koncepciji sadrzanim u prethodno postavljenim pitanjima i odgovorima? Buduci da su ona implicitno i eksplicitno relevantna drzavnom integritetu Srbije nad celinom njenog drzavnog prostora i da podrazumevaju neki specijalni, osobiti i tome slicnom oblik politicke autonomije Kosmeta kantonalne - regionalne organizacije koji mora uzeti u obzir etnicke, funkcionalne, demografske i geografske parametre, alternativa takvom modelu i konceptu znaci podelu teritorije izmedu drzave Srbije i druge, nove albanske drzave, bez obzira na stepen njenog suvereniteta. I takva alternativa ima nekoliko opcija, koje duboko doticu ne samo srpsko-albanske, vec i balkanske odnose. Podela teritorije ima svoju racionalnu stranu u smislu debalansiranja Srbije od odredene neminovne brige o oko dva miliona svojih albanskih gradana, ali ona potencira mnoga druga teska pitanja koja nema smisla ni nabrajati, a da i ne govorimo o sudbonosnoj istorijskoj posledici odricanja Srbije od iskonske oblasti svog istorijskog, etnickog i kulturnog prostora. U krajnjoj instanci, nema dileme da ce odlucujucu rec imati svetske i regionalne sile i da ce kod usmeravanja dogadaja pomno slediti domete i ostvarenja drustvene, ekonomske i demokratske tranzicije drzave Srbije i njenih suseda. A dotle, Srbiji preostaje da aktivno sudeluje u tom procesu, da ide u susret dogadajima i izazovima, da povrati nekadasnji ugled pouzdanog partnera i da se prema svom kosovskometohijskom istorijskom jezgru, njegovim srpskim i svim ostalim ziteljima, odnosi brizno i civilizovano. Uporedo s tim, i iznad svega, Srbija se mora krajnje ozbiljno okrenuti urusenoj demografskoj situaciji u centralnoj oblasti svog drzavnog i nacionalnog prostora koji se nalazi na pragu demografskog sunovrata. Bez demografske revitalizacije i drustveno-ekonomskog preporoda, ta Centralna Srbija objektivno gubi funkciju sredista i stozera drzavnog i nacionalnog integriteta, te i odrzavanja Kosmeta u sastavu svog istorijskog, politickog, etnickog i kulturnog prostora. Prof. dr Milovan V. Radovanovic http://www.glas-javnosti.co.yu/ Srpska Informativna Mreza sim@antic.org http://www.antic.org/
