Dokazi istorijskog postojanja
Brojne su srpske seobe koje se kreću od istoka ka zapadu i od juga ka severu. Te srpske seobe počinju još od Maričke (1371) i Kosovske (1389) bitke, zatim pada Srpske despotovine 1459. i, konačno, Velike seobe Srba 1690. godine pod patrijarhom Arsenijem Trećim Crnojevićem. U tim seobama Srbi nose svoje crkveno-umetničke dragocenosti i svetiteljske mošti
Blagoslovom gospodina Jovana, mitropolita zagrebačko-ljubljanskog i cele Italije, obnova Muzeja SPC Eparhije zagrebačko- ljubljanske u Zagrebu počela je 2003. godine. Za novu postavku Muzeja određen je prostor na prvom spratu u Ilici 9 u Zagrebu. Završena je adaptacija prostora koja je počela još 2002. godine. Materijalna sredstva obezbedio je EUO Zagreb, odnosno CO Zagrebačka. Počeo je odabir eksponata za prezentaciju i njihov konzervatorski tretman. Otvaranje Muzeja očekuje se do Vaskrsa ove godine.
Muzej Srpske crkve, odnosno centralna Riznica srpskog crkveno-umetničkog nasleđa na prostorima današnje Hrvatske stvarana je vekovima. Početak je, moglo bi se reći, obeležila Katarina Kantakuzina Branković Celjska. Katarina je jedno od šestoro dece srpskog despota Đurđa Brankovića i Jerine (Irine) Kantakuzine. Kao srpska princeza udala se 20. aprila 1434. godine za grofa Ulriha Drugog Celjskog, sina Ferdinanda Drugog i Jelisavete Modruške. U Celju, gde su bili dvori Celjskih, Katarina je imala pravoslavnu bogomolju i svog duhovnika–sveštenika, koga je povela iz Despotovine. U njeno vreme, u Varaždinu je prepisan 1454. (pre 550 godina) "Apostol" i urađena jedna mitra za Beogradsku mitropoliju. Smatra se da je mitru uradila i darovala Beogradskoj mitropoliji sama Katarina, a da je "Apostol" ("Praksapostol") prepisao jedan od monaha koga je ona povela sa sobom iz Srbije.
Ovaj, imenom neznani, kaluđer zapisao je (l 258a) crvenim mastilom tekst na starosrpskom jeziku koji u prevodu glasi: "Slava u Trojici Jedinomu Bogu, koji je dao posle početka i svršetka svakome dobrom delu koje se s njim počinje i svršava. U godini 6962 (1454) ispisa se ovaj božanstveni praksi (Praksapostol) u Varaždinu, Celjske oblasti, pri blagočestivoj gospođi kneginji Kantakuzini kćeri despota Đurđa samodršca srpskog".
To su prvi poznati, i svakako najvredniji, crkveno-umetnički eksponati Srba nastali na teritoriji današnje Hrvatske.
Potom slede bogoslužbeni predmeti koje su sa sobom preneli kaluđeri Rmnja, manastira koji se nalazi na tromeđi Bosne, Dalmacije i Like. Rmanjski crnorisci, predvođeni igumanom Kirilom Nikšićem, zbog progona i zuluma prebegli su 1643. godine u manastir Marču, a potom i Lepavinu, oba na teritoriji nekadašnjeg Varaždinskog generalata. U sačuvanim inventarskim knjigama nalaze se popisi liturgijskih predmeta, bogoslužbenih knjiga i drugih dragocenosti donetih iz manastira Rmnja na prostore Gornje Slavonije. Među tim istorijskim svedočanstvima izdvajaju se rukopisne knjige, prepisane u manastiru Rmnju, ili svojevremeno donete iz drugih manastira, kao i jedan broj knjiga koje su rmanjski kaluđeri prepisali u manastiru Marči, odnosno Lepavini. Jedan "Panegirik" (zbornik propovedi), koji je napisan krajem 15. veka, kupio je rasoder (kaluđer) Teodosije novcem patrijarha pećkog i priložio ga manastiru Rmnju. Kasnije, ovaj rukopis donet je u Marču, a potom prenet u manastir Lepavinu. Danas se nalazi u rukopisnoj zbirci HAZU u Zagrebu. Jeromonah Kiril Nikšić prepisao je (1657) u Marči "Psaltir" po zapovesti marčanskog vladike Save (Stanisavljevića), takođe rmanjskog kaluđera.
Vladičanstvo u manastiru Marči
Skoro u isto vreme, zbog istog zločinitelja, svoje vekovno stanište napuštaju kaluđeri Mileševe kod Prijepolja, inače manastira gde su vekovima čuvane mošti Svetog Save. I ovi monasi sa sobom nose svoju bogatu riznicu i druge vredne predmete, kao i častice svetih moštiju. Među tim dragocenostima izdvaja se Mileševska plaštanica koju su grobu Svetog Save darivali moldavski vojvoda Jovan Aleksandar Četvrti Lapušnjanu (Lapuseanu), njegova žena Roksanda i njihova deca. Prema sačuvanom natpisu, plaštanica je izvezena 1567. godine, i najverovatnije je to vez gospođe Roksande i njenih kćeri. U manastiru Mileševi plaštanica je bila nešto više od jednog veka – 121 godinu. Među mileševskim dragocenostima izdvajaju se krst i panagijar jeromonaha Silvestra Mileševca (17. vek) i krilo vrata (16. vek) ukrašeno intarzijom, koje se nekada nalazilo na ulazu u manastirsku crkvu. Prvobitno stanište ovih izgnanika koje je predvodio mileševski mitropolit Georgije bio je manastir Pakra (između Pakraca i Daruvara) u Donjoj Slavoniji, potom manastir Gomionica u Banjalučkoj eparhiji i, konačno, manastir Lepavina kod Križevaca.
Brojne su srpske seobe koje se kreću od istoka ka zapadu i od juga ka severu. Te srpske seobe počinju još od Maričke (1371) i Kosovske (1389) bitke, zatim pada Srpske despotovine 1459. i, konačno, Velike seobe Srba 1690. godine pod patrijarhom Arsenijem Trećim Crnojevićem. U tim seobama Srbi nose svoje crkveno-umetničke dragocenosti i svetiteljske mošti. Za područje Slavonije posebno je važan prelazak požeškog mitropolita Vasilija 1595. godine iz manastira Orahovice u Podravini na prostore Gornje Slavonije. Mitropolit Vasilije prešao je u Rovište, mesto gde je inače postojala velika naseobina pravoslavnih Srba. Blagodareći njemu, osnovana je Marčanska episkopija, prva crkvena organizacija Srpske patrijaršije na prostorima Slavonske krajine. Sedište ovog vladičanstva bilo je u manastiru Marči, duhovnom i kulturnom centru, narodnom zborištu Srba Slavonske krajine.
Tako su, i na taj način, vekovima sabirani crkveno-umetničko blago i istorijski predmeti Srba na prostorima današnje Hrvatske. Nošeni u brojnim seobama i bežanijama, ponajpre kao neophodne bogoslužbene utvari, služili su kao materijalni i autentični dokazi o istorijskom postojanju i kulturnom poimanju. To umetničko nasleđe predaka bilo je i kamen temeljac za nove crkve i manastire koje su Srbi podizali na novonaseljenim prostorima. Pri tim molitvenim staništima bile su i riznice, kao njihovi sastavni delovi. U tim manastirskim pohranilnicima i riznicama, potajnicama i skrivnicama, koje su preteče Crkvenog muzeja u Zagrebu, čuvane su te donete dragocenosti, ali i pribavljane nove. Jedan broj vrednih bogoslužbenih utvari dobijen je kao molitveni prilog ili zavetni dar od vernika ili crkvenih velikodostojnika.
Muzej Srpske pravoslavne crkve Eparhije zagrebačko-ljubljanske u Zagrebu, kako glasi pun naziv ove crkveno-umetničke zbirke, zvanično je osnovan 23. oktobra 1981. godine kao centralna Riznica Zagrebačko-ljubljanske mitropolije. Okosnicu ove muzejske postavke činili su bogoslužbeni i drugi umetnički predmeti koji su nekada pripadali crkvama i manastirima na području Varaždinskog generalata, odnosno duhovnom prostoru Marčanske, kasnije Severinske, potom Severinsko-lepavinske, a od 1930. godine Zagrebačke, odnosno Zagrebačko-ljubljanske episkopije. Ovo istorijsko i liturgijsko blago opljačkano je tokom Drugog svetskog rata (1941–1945) iz crkava i manastira ove eparhije. Neposredno po završetku Drugog svetskog rata u Zagrebu je osnovan Muzej Srba u Hrvatskoj u koji je smešteno to crkveno i istorijsko blago Srpske crkve sa područja Hrvatske. Ostale dragocenosti Srpske crkve sa područja NDH, odnosna "područja" Vojvodine, vraćene su Srpskoj patrijaršiji 1945/1946. godine. Muzej Srba u Hrvatskoj ugašen je 1963. godine i pretvoren u Odjel Srba u Hrvatskoj pri Povijesnom muzeju Hrvatske. Ubrzo, i Odjel je zamro, a dragocenosti Srpske crkve i srpskog naroda postale su deo fonda Povijesnog muzeja u Hrvatskoj.
Muzejska postavka
Od kraja rata (1945) Srpska pravoslavna crkva, odnosno Sveti arhijerejski sinod SPC, svake godine podnosila je zahtev nadležnim državnim vlastima da se i preostale dragocenosti vrate Srpskoj crkvi, odnosno nadležnim episkopijama. Razumevanja i dobre volje nadležnih državnih organa nije bilo. Konačno, signal nade dat je ubrzo posle smrti Josipa Broza Tita, predsednika SFR Jugoslavije. Potpisivanjem Protokola (25. februara 1981) između Svetog arhijerejskog sinoda SPC i tadašnjeg Izvršnog vijeća Sabora SR Hrvatske stvoreni su uslovi za vraćanje, odnosno preuzimanje crkvenih i drugih umetničkih predmeta koji su od vremena Drugog svetskog rata bili pohranjeni u Povijesnom muzeju Hrvatske i drugim muzejskim ustanovama i bibliotekama u Zagrebu. Odluka o izvršenju ovog protokola potpisana je 23. decembra 1982. godine, takođe u Zagrebu. Sam čin primopredaje počeo je 2. februara 1983. godine kada su Mitropoliji zagrebačko-ljubljanskoj vraćeni vredni predmeti koji su do miniranja 12. aprila 1992. godine činili okosnicu Muzeja SPC Eparhije zagrebačko-ljubljanske u Zagrebu. Pored toga, za stalnu postavku u ovom muzeju privremeno je pozajmljeno i 10 crkveno-umetničkih eksponata iz Muzeja SPC u Beogradu.
Muzej SPC Eparhije zagrebačko-ljubljanske bio je smešten u ulici Prilaz JA 4 (sada Deželićeva 4), u zgradi gde je bila i rezidencija Mitropolije zagrebačko-ljubljanske. Ova porodična kuća podignuta je 1886/1887. godine prema projektu graditelja Kuna Vajdmana. Nadležne vlasti proglasile su je za spomenik kulture. Adaptaciju prostora za Muzej i uređenje postavke uradio je arh. Jože Ladović iz Republičkog zavoda za zaštitu spomenika kulture Hrvatske. Projekat muzejske postavke uradio je mr Slobodan Mileusnić, kustos Muzeja SPC u Beogradu, zajedno sa muzejskim stručnjacima iz Zagreba.
Postavka muzeja bila je smeštena u četiri prostorije, odnosno u prostor od 150 kvm. Glavninu izloženih eksponata činile su ikone (srpske, ruske, grčke i druge), zatim liturgijski metalni predmeti, odežde, bogoslužbene rukopisne i stare štampane knjige, arhivska dokumenta (privilegije, diplome, sinđelije) i drugo. U Muzeju SPC Eparhije zagrebačko-ljubljanske bilo je izloženo ukupno 112 crkveno-umetničkih i drugih istorijskih eksponata, i to: 62 ikone od 16. do 19. veka; 18 bogoslužbenih predmeta (metal i drvo, od 17. do 19. veka); 14 crkvenih knjiga i privilegija od 13. do 18. veka; i 7 odeždi (tekstil) iz 18. i 19. veka.
Stalna postavka Muzeja Srpske pravoslavne crkve Eparhije zagrebačko-ljubljanske u Zagrebu otvorena je za javnost 26. aprila 1985. godine. Posle prigodnog govora domaćina, mitropolita zagrebačko-ljubljanskog Jovana, svečani čin otvaranja obavili su episkop Lukijan, izaslanik Njegove svetosti patrijarha srpskog gospodina Germana, i dr Božidar Gagro, predsednik Komiteta za prosvetu i kulturu Republike Hrvatske, kao izaslanik Izvršnog vijeća Sabora SR Hrvatske.
Tom prilikom Božidar Gagro je istakao: "Ako je ovo početak boljih dana što se tiče prezentacije kulturno-historijskog nasleđa srpskog naroda u Hrvatskoj, uistinu trebamo ovaj dan zapamtiti. Neosporno je da je kulturna komponenta srpskog naroda u Hrvatskoj sastavni deo našeg zajedničkog kulturnog nasleđa..".
Miniranje Mitropolije
Stalna postavka Muzeja SPC Eparhije zagrebačko-ljubljanske u Zagrebu, odnosno izloženi eksponati, ima za cilj tri osnovna zadatka: prvi je čuvanje i stručna zaštita umetničkog nasleđa Eparhije zagrebačko-ljubljanske; drugi je mogućnost da se kroz prezentaciju crkveno-umetničkih eksponata vrši i edukacija, posebno katihetizacija mlađih naraštaja kojima je bila uskraćena verska nastava, i, najzad, dostupnost umetničkih predmeta i drugog crkveno-umetničkog i istorijskog materijala za naučnu obradu.
Tokom sedmogodišnjeg postojanja Muzej SPC Eparhije zagrebačko-ljubljanske uglavnom je udovoljavao svim tim zahtevima.
U noći 11. aprila 1992. godine u 22.45 č minirana je zgrada Mitropolije u Prilazu JA 4 u kojoj je bio i Muzej SPC Eparhije zagrebačko- ljubljanske. Zagrebačka štampa, a o tome su obavešteni i državni zvaničnici, objavila je ime počinioca, ali ništa više od toga nije urađeno. Tom prilikom gornji sprat se urušio na muzejsku postavku u prizemlju. Prota Milenko Popović, paroh zagrebački, zajedno sa zaštitarima iz muzejskih ustanova Zagreba izvukao je eksponate i smestio ih u metalne sanduke. Jedan broj vrednih dragocenosti je nestao (fragment rukopisne knjige, panagija, krst...). Sačuvani eksponati smešteni su u prostorije CO opštine u Zagrebu, Ilica 9. Komisijskim pregledom u jesen 2003. godine (članovi Komisije bili su predstavnici Eparhije zagrebačko-ljubljanske, zatim Muzeja SPC iz Beograda, Ministarstva kulture Republike Hrvatske, Konzervatorskog zavoda Hrvatske i Muzeja grada Zagreba) utvrđeno je da je stanje dragocenosti uglavnom zadovoljavajuće. Jedan broj eksponata, posebno predmeti od drveta i tekstila, izdvojen je radi stručne zaštite.
Muzej SPC Eparhije zagrebačko-ljubljanske u Zagrebu, kao centralna Riznica ovog vladičanstva, čini bitan deo kulturnog miljea svih naroda koji žive na prostoru Hrvatske, pa i šire. Brojne crkveno-umetničke predmete radili su umetnici sa Krita i iz Grčke, zatim Venecije, Beča, Augsburga, Pešte, Moskve i Kijeva. Dakle, Crkveni muzej Eparhije zagrebačko-ljubljanske u Zagrebu i danas, po crkveno-umetničkom značenju i kulturnom vrednovanju, predstavlja bitan deo duhovnog i kulturnog sadržaja Evrope i ostalog civilizovanog sveta.
Slobodan MILEUSNIĆ
