Novo groblje sa Alejom velikana
NOVO GROBLJE
Umetnicka bogatstva pod vedrim nebom
Cilj nase danasnje setnje kroz Beograd moze samo u prvom mahu da izgleda neobican, a zbog tmurne asocijacije koju naziv "objekta" nase posete izaziva - Novo groblje. No, imajuci u vidu ogromno kulturno-istorijsko bogatstvo, posebno pravu galeriju vajarstva i skulpture koja se ovde pod vedrim nebom nalazi, nas interes za ovaj specificni spomenicki kompleks moze da bude potpuno razumljiv. Takodje treba imati u vidu da ovaj cuveni beogradski "park tisine" predstavlja jednu od najvecih zelenih povrsina u okviru uzeg podrucja naseg grada. Zato, pri danasnjoj paklenoj vrucini usijanog beogradskog asfalta na 30 plus stepeni celzijusa, setnja u hladovitom ambijentu pod krosnjama vise hiljada raznog drveca, takodje predstavlja prijatan dozivljaj.
Na podrucju nase bivse (a jos uvek u nostalgijama nasih secanja postojece) one Jugoslavije, kao najcuveniji slican objekat, koji turisti nikada ne zaobilaze, poznato je Varazdinsko groblje, predivan park oblikovan od tuja i cempresa. Nakon njega, po svojoj znamenitosti, dolazi zagrebacki Mirogoj iz 1876. godine, sa cuvenim monumentalnim neorenesansnim arkadama Hermana Bolea i skulpturalnim delima ogromne umetnicke vrednosti. U tu istu grupu spomenicko-parkovskih znamenitosti ubraja se i beogradsko Novo groblje, koje je, i pored tog imena, najstarije groblje u nasem gradu, otvoreno 1886. godine.
Nakon ulaska u NG, na samom pocetku tj. u prvoj sirokoj aleji koja vodi prema crkvi, nalaze se najstariji, najmonumentalniji i najkvalitetniji spomenici, oni koje su podignuti nad grobovima bogatih beogradskih trgovaca 19. veka. Izradjeni su od finog i do danas fantasticno dobro ocuvanog poliranog crnog mermera, sa takodje odlicno sacuvanim kvalitetnim starinskim natpisima u zlatotisku. Najskromniji spomenik u tom redu pripada jednoj cuvenoj licnosti nase istorije, a koji nije bio toliko bogat kao beogradski trgovci, Iliji Garasaninu (1812-1874.) i clanovima njegove porodice.
Ali, samim nadgrobnim spomenicima i drugim slicnim objektima - nadgrobne kapele izgradjene u vizantijsko-srpskom stilu, rozarijumi, osarijumi, kolumbarijumi i vrtovi secanja - necemo u ovoj setnji poklanjati toliku paznju, koliko remekdelima vajarske umetnosti koja se ovde nalaze. Inace, ROZARIJUMI su leje sa ruzama; OSARIJUMI su kosturnice a KOLUMBARIJUMI ("golubarnici") su mesta gde se stavljaju urne sa pepelom spaljenih. Ime potice od udubljenja u zidovima rimskih groblja, slicnih golubarnicima, gde su takodje stavljane urne sa pepelom kremiranih predaka.
Ako i ovog puta zelimo da "podjemo od pocetka", onda se moramo podsetiti da se prvo beogradsko hriscansko groblje nalazilo na istom mestu na kojem su arheolozi pronasli brojne rimske nekropole Singidunuma, antickog Beograda. Nalazilo se iza nekadasnjeg varoskog sanca, na prostoru koji danas obuhvata delove Brankove, Pop-Lukine i Kosmajske (bivsa Mrasala Birjuzova) ulice.
Nakon sto je po nalogu knjaza Milosa (sve u modernoj Srbiji pocinje od njega!) iseljeno selo Savamala, na kojem je mestu knjaz uredio reprezentativnu varosku cetvrt, to staro groblje je zatvoreno i preseljeno na Tasmajdan. Tasmajdansko groblje bilo je formirano oko stare Markove crkve polovinom 19. veka, a vec je 1883. godine doneta odluka o njegovom zatvaranju, s tim da su tu sahrane definitivno prestale tek 1901. godine. Brojni grobovi, zajedno sa spomenicima, preseljeni su na ondasnje Novo groblje, koje i danas nosi to ime premda je njegova 100-godisnjica proslavljena pre 14 godina, 1986.
Najstariji deo Novog groblja formirao se na prostoru izmedju sadasnjeg glavnog ulaza iz Ruzveltove ulice i bocnog prilaza iz ulice Sv. Nikole (Baje Sekulica). Ubrzo je tu podignuta crkva Svetog Nikole (1893.) po projektu jednog od prvih srpskih skolovanih arhitekata, Svetozara Ivackovica. Ikonostas u toj crkvi delo je Svete Todorovica, jednog od najvecih majstora srpskog romantizma, a zivopis majstora Domenika, radjen po kartonima slikara Petra Ranasovica.
Ono sto NG, memorijalno-prostornu i spomenicku celinu izdvaja kao znacajnu kulturno-istorijsku pojavu, jeste izuzetno bogatstvo skulpturalnih spomenika, dela srpskih i drugih jugoslovenskih vajara, od nastarijih do savremenih. Ovde se nalazi preko 900 skulpturalnih spomenika ciji su autori oko 80 nasih istaknutih umetnika, dok za jos 300 i vise lepih skulptura ostaje da se utvrde autori. Ovde se, dakle, nalazi jedna zaokruzena antologijska galerija naseg vajarstva. Radi se uglavnom o bistama i plaketama, u bronzi ili kamenu, pored jednog broja reljefa simbolicne sadrzine.
Najstarija generacija nasih vajara ovde je predstavljena delima Djordja Jovanovica i Simeona Roksandica, predstavnika naseg akademizma, vezanim za prve pocetke razvoja srpske skulpture. Djordje Jovanovic ima ovde preko 35 izlozenih dela, stvaranih krajem 19. do 30-tih godina 20. veka. Medju najznacajnije spadaju zenske figure na grobu Sime Matavulja iz 1910. godine, a od kasnijih radova spomenici Pachu dr Lazi i Zivojinu Misicu. Simeon Roksandic (autor cuvene skulpture "Decak sa razbijenim krcagom" na Cukur cesmi i vodoskoka "Ribar" na Kalemegdanu), zastupljen je na ovom prostoru sa tri svoja rada.
Hrvatski vajar Rudolf Valdec, autor spomenika Dositeja Obradovica na beogradskom Studentskom trgu, predstavljen je sa jednim reljefom u bronzi simbolicne sadrzine. A Ivan Mestrovic (autor kalemegdanskih spomenika "Pobednik" i "Spomenik zahvalnosti Francuskoj", kao i spomenika Grob neznanog junaka na Avali), zastupljen je sa 4 svoja rada, od kojih je najpoznatije poprsje Nikole Pasica.
Slovenacki vajar Lojze Dolnicar ostvario je u Beogradu nekoliko poznatih spomenika - Lamartinu u Karadjordjevom parku, "Novi zivot" ispred pozorista na Crvenom krstu, "Majka i dete" ispred decje klinike u Tirsovoj i spomenik "Obnova" ispred zgrade opstine Vozdovac. Na NG je zastupljen sa jos 4 svoja beogradska ostvarenja.
Veca zastupljenost je, svakako, cuvenih beogradskih vajara. Sreten Stojanovic zastupljen je sa preko 20 skulptura (najpoznatija je figura i reljef na grobu knjizevnika Petra Kocica); Dragan Arambasic (autor poznate fontane "Budjenje" ispred umetnickog paviljona "Cvijeta Zuzoric" na Kalemegdanu), zastupljen je sa cetiri reljefa u bronzi; Petar Palavacini (autor fontane "Zenski akt" ispred hotela "Metropol"), ostavio je ovde 12 svojih dela - Najpoznatija su "Decak s frulom", reljef na grobu Stevana Mokranjca (ilustracija u prilogi) i izvanredno poprsje Olge Konjevic.
Jedna od prvih zena vajara u Srbiji, Vuka Velimirovic, koja je uglavnom zivela i radila u Parizu, zastupljena je ovde jednim muskim poprsjem, radjenim u Parizu 1931. godine i sa dva reljefa u bronzi. Rista Sojanovic, autor zenskog akta kod Jugoslovenskog dramskog pozorista, predstavljen je sa 4 svoja rada, od kojih je najpoznatiji "Klececi zenski akt" u kamenu, na grobnici Jovana Jankovica, trgovca. Zivojin-Zika Lukic ostavio je ovde preko 20 plaketa plus ostale svoje radove - poprsja, reljefe i skulpture na kosturnici braniocima Beograda iz 1915, podignutoj 1934. godine na mestu srpskog vojnog groblja.
Od novijih umetnika, tu su dela Frane Menegela Dincica i Stevana Badnarova. Ovaj poslednji je takodje autor spomenika Dimitrija Tucovica na Slaviji i onih sada oskrnavljenih spomenika narodnim herojima na Kalemegdanu. Ovde je sacuvana njegovo musko poprsje na grobu Kao W. Pedersona iz 1940. godine. U istu grupu modernih vajara spadaju i Oto Logo, Nebojsa Mitric, Mihailo Paunovic i mnogi drugi
Dve zasebne celine na Novom groblju predstavljaju groblje borcima NOR-a, izgradjeno 1959. godine po projektima arh. Bogdana Bogdanovica i Svetozara Licine, i groblje zasluznih gradjana, tzv. Aleja velikana iz 1965, takodje ostvarenje arh. S. Licine. Siri kompleks Novog groblja cine i dve zasebne memorijalne celine (preko puta ulice) - groblje "Oslobodiocima Beograda 1944" i Jevrejsko groblje.
Jos samo nekoliko reci o pocivajucim u Aleji zasluznih gradjana. Tu su pojedinacne ili skupne grobnice, sve bez ideoloskih obelezja, uz samo 2 izuzetka - jedna zvezda petokraka i jedan krst. Tu su narodni heroji, generali, akademici, knjizevnici, slikari, glumci i druge poznate licnosti. Na jednoj nadgrobnoj ploci nalaze se imena slikara Petra Lubarde (1907-1974), slikara Stojana Aralice (1883-1980) i knjizevnika Danila Kisa (1935-1989). Pored njih sahranjen je glumac Milosav-Mija Aleksic (1923-1955) sa jos trojicom starijih glumaca i jednim kompozitorom.
Zajednicku grobnicu takodje dele knjizevnik Milos Crnjanski (1893-1977), pesnik Slobodan Markovic (1928-1990), knjizevnik Miodrag Bulatovic (1928-1990) i slikar Stojan Cerovic (1925-1992).
Tu su i knjizevnici Skender Kulenovic (1910-1981) i Mesa Selimovic (1910-1982), zajedno. Medju velikanima ovde su sahranjeni i general armije i narodni heroj Ivan Gosnjak, sa suprugom Teom i cerkom Verom; narodni heroji Avdo Humo, Veljko Vlahovic, Viktor Bubanj i mnogi drugi. Tu je napokon i magistar Radovan Stojcic-Badza, general-pukovnik policije (1951-1997), jedini na cijoj se grobnici nalazi slika, ali takodje bez zvezde petokrake. Ona se nalazi samo na ploci jednog nosioca Partizanske spomenice 1941. Jedini krst na grobu velikana nalazi se na ploci glumca Dragomira Bojanica-Gidre (1933-1993), a pored njega je u zasebnoj grobnici Rahela Ferari (1911-1994), bez ikakvih obelezja. Veliki broj velikana (Ivo Andric na primer) pohranjeni su u urnama u kolumbarijumu ovog dela groblja, u okolnim zidovima ili na zelenim povrsinama pored grobnica.
U Aleji velikana nema skulptura ni drugih umetnickih dela. Ovde su sama imena sahranjenih dovoljna da izazovu memorije na znacajna stvaralacka dela nase kulturne proslosti.
R.
